article detail

สโคโปลามีน (Scopolamine)

• โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
• 26 มิถุนายน 2565
• Tweet

สารบัญ

• บทนำ: คือยาอะไร?
• สโคโปลามีนมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?
• สโคโปลามีนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?
• สโคโปลามีนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?
• สโคโปลามีนมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?
• เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?
• หากลืมใช้ยาควรทำอย่างไร?
• สโคโปลามีนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?
• มีข้อควรระวังการใช้สโคโปลามีนอย่างไร?
• สโคโปลามีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?
• ควรเก็บรักษาสโคโปลามีนอย่างไร?
• สโคโปลามีนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?
• บรรณานุกรม

บทความที่เกี่ยวข้อง

• ยารักษาโรค (Pharmaceutical drug)
• ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด
• แอนตี้มัสคารินิก (Antimuscarinic drugs)
• โรคพาร์กินสัน (Parkinson’s disease)
• ต้อหิน (Glaucoma)
• เมารถ เมาเรือ (Motion sickness)
• ต่อมลูกหมากโต หรือ บีพีเอช (Benign prostatic hypertrophy or BPH)
• ปากคอแห้ง (Dry mouth and Dry throat)

บทนำ: คือยาอะไร?

สโคโปลามีน (Scopolamine) หรือ ไฮออสซีน (Hyoscine) คือยาใช้รักษาโรคที่ก่อปัญหากับกล้ามเนื้อบางโรค เช่น ปวดท้องแบบปวดบีบ ฯลฯ, ยานี้จัดเป็นสารจำพวก Tropane alkaloid (สารมีในกลุ่มพืชสมุนไพรที่เรียกว่า Solanaceae), อยู่ในกลุ่มยาแอนตี้มัสคารินิก (Antimuscarinic drugs)  

อนึ่ง: โรคที่ก่อปัญหากับระบบกล้ามเนื้อของมนุษย์อาทิ เช่น

• โรคพาร์กินสัน
• รักษาอาการทางระบบทางเดินอาหาร เช่น เพื่อลดการบีบตัวของกระเพาะอาหารและลำไส้
• ป้องกันการคลื่นไส้อาเจียนปในระหว่างการเดินทาง(เมารถ-เมาเรือ)หรือในระหว่างการ ดำน้ำลึก

ทั้งนี้ ยานี้จะออกฤทธิ์ลดการกระตุ้นของกระแสประสาทที่ไปยังกล้ามเนื้อรวมถึงการกดศูนย์กระตุ้นการอาเจียนในสมองอีกด้วย

มีข้อห้ามใช้ยานี้อยู่บางประการที่แพทย์ต้องสอบถามประวัติสุขภาพของผู้ป่วยเพื่อนำมาประกอบกันก่อนที่จะสั่งจ่ายยานี้เช่น

• เคยแพ้ยาชนิดนี้หรือไม่
• มีโรคหลอดเลือดหัวใจ/โรคหัวใจ โรคความดันโลหิตสูง  มีภาวะตกเลือดอย่างรุนแรง เป็นแผลในกระเพาะอาหาร หรือการเคลื่อนตัวของกระเพาะ-ลำไส้มีความผิดปกติ กระเพาะปัสสาวะทำงานผิดปกติ  มีภาวะต่อมลูกหมากโต  ตับ-ไตทำงานได้น้อยลง รวมถึงมีอาการกล้ามเนื้ออ่อนแรงหรือไม่
• มีการใช้ยาอื่นๆอยู่ก่อนหน้านี้แล้วหรือไม่ เช่น ยาในกลุ่ม Anticholinergic, Antihistamine, หรือยาต้านเศร้ากลุ่ม TCAs, ด้วยยาเหล่านี้สามารถเพิ่มอาการข้างเคียง (ผลข้างเคียง) ของยาสโคโปลามีนได้อย่างมากมาย
• มีการใช้ยาประเภท Phenothiazines เช่นยา Chlorpromazine อยู่ก่อนหรือไม่ ด้วยยานี้จะลดประสิทธิภาพการออกฤทธิ์ของยาสโคโปลามีนได้

 จะเห็นได้ว่ายานี้มีประโยชน์ทางคลินิกโดยใช้รักษาได้หลายอาการโรค แต่ก็มีเงื่อนไขของการใช้ยาอย่างมากมายเช่นเดียวกัน ในบทความนี้จะขอนำเสนอประโยชน์และสรรพคุณโดยเน้นในเรื่องป้องกันและบรรเทาอาการคลื่นไส้-อาเจียนในระหว่างการเดินทาง/อาการเมารถเมาเรือของยา สโคโปลามีนเท่านั้น

 *หมายเหตุ: Scopolamine และ Hyoscine เป็นยาตัวเดียวกัน แถบอเมริกาจะใช้ชื่อ Scopolamine ในขณะที่แถบอังกฤษจะเรียกยานี้ว่า Hyoscine ขนาดการใช้ยาที่เหมาะกับแต่ละอาการโรคและรูปแบบของผลิตภัณฑ์จะมีความแตกต่างกันออกไปทั้งชนิดยารับประทาน ยาฉีด ยาอมใต้ลิ้น ยาเหน็บทวาร และยาพลาสเตอร์ปิดผิวหนัง

สโคโปลามีนมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?

ยาสโคโปลามีนมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้: เช่น

• บรรเทาและป้องกันอาการคลื่นไส้อาเจียน
• ป้องกันอาการเมารถเมาเรือ (Motion sickness)
• รักษาอาการปวดท้องแบบปวดบีบ/ปวดเกร็งในระบบทางเดินอาหารและระบบทางเดินปัสสาวะ
• รักษาอาการโรคพาร์กินสัน

สโคโปลามีนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธิ์ของยาสโคโปลามีนคือ ตัวยาจะเข้าไปแข่งขันและยับยั้งการทำงานของตัวรับ/หน่วยรับความรู้สึกมัสคารินิก(Muscarinic receptors) และออกฤทธิ์ที่ระบบประสาทส่วนกลาง และระบบประสาทส่วนปลาย ส่งผลให้กล้ามเนื้อเรียบของอวัยวะภายในร่างกายเกิดการคลายตัว พร้อมกับลดการเคลื่อนตัว/บีบตัวของกระเพาะอาหารและลำไส้ จึงเกิดฤทธิ์ของการรักษาตามสรรพคุณ

สโคโปลามีนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาสโคโปลามีนมีรูปแบบการจัดจำหน่าย:

• พลาสเตอร์ปิดหลังใบหู ขนาด 1.5 มิลลิกรัม
• ยาเม็ด ขนาด 10 มิลลิกรัม/เม็ด
• ยาน้ำ ขนาด 5 มิลลิกรัม/5 มิลลิลิตร
• ยาฉีด ขนาด 0.4 และ 1 มิลลิกรัม/มิลลิลิตร
• ยาฉีด ขนาด 20 มิลลิกรัม/มิลลิลิตร

สโคโปลามีนมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?

ยาสโคโปลามีนมีขนาดการบริหารยา/การใช้ยาขึ้นกับแต่ละอาการหรือแต่ละโรค จึงต้องอยู่ในคำสั่งใช้ยานี้จากแพทย์เท่านั้น ในที่นี้ขอยกตัวอย่างขนาดยาเฉพาะกรณีบรรเทาอาการคลื่นไส้-อาเจียน และป้องกันหรือรักษาอาการเมารถเมาเรือ  เช่น

ก.สำหรับบรรเทาอาการคลื่นไส้อาเจียน:

• ผู้ใหญ่: เช่น ฉีดยาเข้าหลอดเลือดดำหรือเข้ากล้ามเนื้อหรือเข้าใต้ผิวหนังขนาด 0.3 -65   มิลลิกรัมทุก 6 - 8 ชั่วโมง โดยเป็นไปตามคำสั่งแพทย์ผู้รักษาเท่านั้น
• เด็กอายุ 1 - 12 ปี: เช่น ฉีดยาเข้าหลอดเลือดดำหรือเข้ากล้ามเนื้อหรือเข้าใต้ผิวหนังขนาด 006 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัมทุก 6 - 8 ชั่วโมง โดยขนาดสูงสุดไม่เกิน 0.3 มิลลิกรัม/การฉีด 1 ครั้ง และต้องเป็นไปตามคำสั่งแพทย์ผู้รักษาเท่านั้น
• เด็กอายุต่ำกว่า 1 ปี: เช่น ยังไม่มีข้อมูลทางการแพทย์ที่ชัดเจนในการใช้ยาในเด็กวัยนี้ การใช้ยานี้ในเด็กวัยนี้จึงอยู่ในดุลพินิจของแพทย์ผู้รักษา

ข.สำหรับอาการเมารถเมาเรือ:

• ผู้ใหญ่และเด็กอายุมากกว่า 12 ปีขึ้นไป: เช่น ใช้ชนิดพลาสเตอร์ปิดผิวหนังขนาด 1.5 มิลลิ กรัมปิดผิวหนังข้างศีรษะตรงบริเวณหลังใบหูประมาณ 4 ชั่วโมงก่อนการเดินทาง และให้เปลี่ยนใหม่ทุก 3 วันตามความจำเป็น
• เด็กอายุต่ำกว่า 12 ปี: ยังไม่มีข้อมูลทางการแพทย์ที่ชัดเจนในการใช้ยาในเด็กวัยนี้ การใช้ยานี้ในเด็กวัยนี้จึงอยู่ในดุลพินิจของแพทย์ผู้รักษา

****หมายเหตุ: ขนาดยาและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสมควรต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาสโคโปลามีน ผู้ป่วยควรแจ้ง แพทย์ พยาบาล และเภสัชกร เช่น

• ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้วคลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก/หอบเหนื่อย
• มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยา หรืออาหารเสริมอะไรอยู่ เพราะยาสโคโปลามีน อาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆและ/หรือกับอาหารเสริมที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
• หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/ มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารกจนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมใช้ยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยา/ใช้ยาสโคโปลามีนสามารถรับประทานยา/ใช้ยาเมื่อนึกขึ้นได้ หากเวลาใกล้เคียงกับการใช้ยาในครั้งถัดไปไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

สโคโปลามีนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาสโคโปลามีนสามารถก่อให้เกิดผล/ อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)  เช่น

• ตาพร่า
• เจ็บหน้าอก
• ปัสสาวะขัด
• รูม่านตาขยาย
• วิงเวียน
• เป็นลม
• ปวดตา
• ใบหน้าแดง
• กล้ามเนื้ออ่อนแรง
• คลื่นไส้อาเจียน
• มีผื่นคันตามผิวหนัง
• หัวใจเต้นช้า
• หัวใจเต้นผิดจังหวะ
• เหงื่อแตก
• เหนื่อยง่าย

*อนึ่ง: กรณีที่ได้รับยานี้เกินขนาด: จะพบอาการวิตกกังวล สูญเสียการมองเห็นตาบอดกลางคืน   เห็นภาพซ้อน ไม่มีสมาธิ ปัสสาวะน้อย ปากคอแห้ง   ผิวแห้ง ปวดหัว หงุดหงิด กระสับกระส่าย มีภาวะชัก ง่วงนอน เหนื่อยง่าย  กล้ามเนื้ออ่อนแรง กรณีพบอาการเหล่านี้ควรรีบนำผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลโดยเร็วทันที/ฉุกเฉิน

มีข้อควรระวังการใช้สโคโปลามีนอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาสโคโปลามีน เช่น

• ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยานี้
• ห้ามใช้ยานี้ร่วมกับการดื่มสุรา/เครื่องดื่มแอลกอฮอล์หรือยาที่ออกฤทธิ์กดการทำงานของประสาทส่วนกลาง ด้วยจะทำให้เกิดอาการวิงเวียนและผลข้างเคียงอื่นๆติดตามมา
• ห้ามใช้ยานี้กับผู้ป่วยโรคต้อหิน โรคต่อมลูกหมากโต ผู้ที่มีภาวะปัสสาวะขัด
• หลีกเลี่ยงการใช้ยานี้กับผู้ป่วย โรคตับ โรคไต
• ระวังการใช้ยานี้กับสตรีตั้งครรภ์ สตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร รวมถึงเด็ก(นิยามคำว่าเด็ก) และผู้สูงอายุ ด้วยผู้ป่วยกลุ่มนี้มีความเสี่ยงที่จะได้รับผลกระทบ (ผลข้างเคียง) ของยานี้มากกว่าผู้ป่วยกลุ่มอื่น
• ระวังการใช้ยานี้กับผู้ที่มีประวัติ โรคลมชัก โรคหัวใจและหลอดเลือด
• ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
• ห้ามใช้ยาหมดอายุ
• ห้ามเก็บยาหมดอายุ         

***** อนึ่ง: ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาสโคโปลามีนด้วย) ยาแผนโบราณ   อาหารเสริม  ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร  ทุกชนิดและสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้งควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

สโคโปลามีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาสโคโปลามีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น       

• การใช้ยาสโคโปลามีน ร่วมกับยา Propoxyphene จะทำให้เกิดอาการวิงเวียน ง่วงนอน รู้สึกสับสน ขาดสมาธิ อาการเหล่านี้จะเกิดขึ้นได้มากกับผู้ป่วยที่อยู่ในกลุ่มผู้สูงอายุ หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
• การใช้ยาสโคโปลามีน ร่วมกับยา Potassium chloride ชนิดรับประทานอาจก่อให้เกิดอา การระคายเคืองต่อกระเพาะอาหารและลำไส้เล็กส่วนต้นจนอาจเกิดเป็นแผลและมีภาวะเลือดออกในทางเดินอาหารติดตามมา หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
• การใช้ยาสโคโปลามีน ร่วมกับยาลดความอ้วน เช่นยา Phentermine อาจทำให้อุณหภูมิของร่างกายขึ้นสูงผิดปกติจนถึงขนาดต้องส่งโรงพยาบาล อาการดังกล่าวนี้สามารถเกิดขึ้นได้ง่ายโดย เฉพาะกับผู้ป่วยที่อาศัยอยู่ในเขตร้อน เพื่อหลีกเลี่ยงอาการดังกล่าวจึงไม่ควรใช้ยาร่วมกัน
• การใช้ยาสโคโปลามีน ร่วมกับยา Hydrocodone อาจทำให้ผู้ป่วยมีอาการข้างเคียงจากยาทั้ง 2 ตัวมากยิ่งขึ้นเช่น มีอาการวิงเวียน ง่วงนอน ขาดสมาธิ ปากคอแห้ง ท้องผูก เป็นตะคริวที่ท้อง เพื่อมิให้เกิดอาการข้างเคียงเหล่านี้จึงควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน    

ควรเก็บรักษาสโคโปลามีนอย่างไร?

ควรเก็บยาสโคโปลามีน:

• เก็บยาภายใต้อุณหภูมิที่ต่ำกว่า 25 องศาเซลเซียส (Celsius)
• ห้ามเก็บยาในช่องแช่แข็งตู้เย็น
• ไม่เก็บยาในห้องน้ำหรือในรถยนต์
• เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสง/แสงแดด ความร้อนและความชื้น
• เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

สโคโปลามีนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาสโคโปลามีน  มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

บรรณานุกรม

1. https://www.drugs.com/monograph/scopolamine.html  [2022,June25]
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Scopolamine  [2022,June25]
3. https://www.mims.com/thailand/drug/info/hyoscine?mtype=generic  [2022,June25]
4. https://www.mims.com/Thailand/drug/search/?q=hyoscine&page=0  [2022,June25]
5. https://www.mims.com/Thailand/drug/info/Vescopolamine%20Injection/?type=brief  [2022,June25]
6. https://www.drugs.com/pro/isopto-hyoscine-ophthalmic-solution.html  [2022,June25]
7. https://www.drugs.com/drug-interactions/scopolamine-index.html?filter=3&generic_only=  [2022,June25]