จีบีเอม มะเร็งสมองจีบีเอม (GBM: Glioblastoma Multiforme)

  • โดย ศาสตราจารย์เกียรติคุณ แพทย์หญิง พวงทอง ไกรพิบูลย์
  • 3 เมษายน 2565
  • Tweet

สารบัญ

บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ:คือ โรคอะไร? พบบ่อยไหม?

มะเร็งไกลโอบลาสโตมา มัลติฟอร์เม (Glioblastoma multiforme) หรือ Glioblastoma  เรียกย่อว่า จีบีเอม/จีบีเอ็ม (GBM) เป็นมะเร็งเกิดจากเซลล์เกลีย (Glia cell) ของระบบประสาท พบเกิดได้ทุกตำแหน่งในสมองและในไขสันหลัง แต่ทั้งหมดของโรคมักพบเกิดในส่วนของ สมองใหญ่

มะเร็งสมองจีบีเอม/จีบีเอม พบทั่วโลกแต่ไม่บ่อยนัก รายงานในปี 2017 พบน้อยกว่า10รายต่อประชากร 1แสนคน พบเป็นประมาณ50%ของเนื้องอกและมะเร็งสมองชนิดไกลโอมา เป็นโรคของผู้ใหญ่ แต่ก็สามารถพบทุกอายุที่รวมถึงในเด็ก อายุที่พบบ่อยคือช่วง 50-60 ปี พบทั้งเพศหญิงและเพศชาย โดยเพศชายพบบ่อยกว่าเพศหญิง

สำหรับประเทศไทย รายงานจากสถาบันมะเร็งแห่งชาติในปี พ.ศ. 2561 (ผู้ป่วยช่วง พ.ศ. 2556 - 2558) ซึ่งเป็นรายงานรวมเนื้องอกที่ไม่ใช่มะเร็งและที่เป็นมะเร็งของสมองและไขสันหลังทุกชนิด (รวมถึงจีบีเอมด้วย) พบในเพศชาย 2.8 รายต่อประชากรชายไทย 1 แสนคน และในเพศหญิง 2.9 รายต่อประชากรหญิงไทย 1 แสนคน ทั้งนี้ไม่มีรายงานแยกสถิติเกิดเฉพาะของจีบีเอม

อนึ่ง มะเร็งจีบีเอมที่เกิดในไขสันหลัง พบทั้งเพศหญิงและเพศชาย และมักพบในผู้ใหญ่ แต่ก็พบได้น้อยมากเป็นเพียงการรายงานผู้ป่วยนานๆครั้ง โดยโรคมีธรรมชาติของโรค, การวินิจฉัย, และการรักษา เช่นเดียวกับโรคจีบีเอมที่เกิดในสมอง ดังนั้นบทความนี้จะกล่าวถึงเฉพาะจีบีเอมที่เกิดกับสมองเท่านั้น/มะเร็งสมองจีบีเอม แต่ปรับใช้กับจีบีเอมที่เกิดในไขสันหลังได้ (อ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง โรคไขสันหลัง)

อะไรเป็นสาเหตุ/ปัจจัยเสี่ยงเกิดจีบีเอม?

จีบีเอม

สาเหตุที่แน่นอนของการเกิดจีบีเอมยังไม่ทราบ แต่พบว่า

  • ผู้ที่ป่วยเป็นเนื้องอกสมองชนิดไกลโอมา (Glioma) เมื่อเกิดเป็นซ้ำหลังการผ่าตัดและ/หรือการฉายรังสีรักษา โรคอาจกลายพันธุ์จากเนื้องอกที่ไม่ใช่มะเร็งเป็นเนื้องอกมะเร็งหรือจีบีเอมได้
  • นอกจากนั้น ผู้ป่วยจีบีเอมมักพบมีจีน/ยีน(Gene) ที่ผิดปกติหลายชนิดที่เกี่ยวข้องกับการเจริญเติบโตของเซลล์มะเร็ง เช่น TP53, EGFR (Epidermal growth factor receptor) เป็นต้น

จีบีเอมมีอาการอย่างไร?

อาการของจีบีเอมเกิดจากก้อนเนื้อที่โตอย่างรวดเร็ว จึงส่งผลให้เกิดการเพิ่มความดันใน           กะโหลกศีรษะอย่างรวดเร็วและรุนแรง ส่งผลให้เกิด

  • ปวดหัวรุนแรง
  • คลื่นไส้อาเจียน
  • ซึม ชัก และ
  • อาจโคม่าได้เมื่ออาการรุนแรง

นอกจากนั้นคือ:

  • อาการจากการที่ก้อนเนื้อกดเบียดทับและลุกลามเข้าเนื้อสมองที่ตำแหน่งรอยโรคและที่เนื้อ สมองใกล้เคียง ส่งผลให้เกิด
    • กล้ามเนื้อแขนขาอ่อนแรง
    • พูดลำบาก
    • ซึม
    • ชัก
  • อาการจากเซลล์มะเร็งแพร่กระจายสู่น้ำในโพรงสมองและไขสันหลัง(Cerebrospinal fluid: CSF/ ซีเอสเอฟ) ซึ่งพบได้น้อยและเมื่อเกิดขึ้นจะจัดเป็นโรคในระยะสุดท้าย โดยผู้ป่วยจะมีอาการ
    • ปวดต้นคอ, และ /หรือปวดหลัง, และ/หรือปวดขา โดยจะเป็นอาการปวดอย่างมาก

*อนึ่ง: ไม่มีอาการเฉพาะของจีบีเอม แต่จะเป็นอาการเช่นเดียวกับเนื้องอกสมอง/มะเร็งสมองทุกชนิด เพียงแต่อาการเกิดขึ้นรวดเร็วและรุนแรงกว่า

ควรพบแพทย์เมื่อไร?

เมื่อมีอาการดังกล่าวใน’หัวข้อ อาการฯ’ โดยเฉพาะเมื่อปวดศีรษะเรื้อรังและปวดมากขึ้นๆตลอดเวลา หรือปวดหัวรุนแรง ควรพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลเสมอ

แพทย์วินิจฉัยจีบีเอมได้อย่างไร?

แพทย์วินิจฉัยจีบีเอมได้จาก

  • ซักถามประวัติอาการของผู้ป่วย
  • การตรวจร่างกายทั่วไป
  • การตรวจร่างกายทางระบบประสาท
  • ตรวจภาพสมองด้วยเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ (ซีทีสแกน) และ/หรือเอมอาร์ไอ
  • แต่การจะได้ผลแน่นอน ต้องได้จากการตรวจชิ้นเนื้อจากก้อนเนื้อในสมองหลังผ่าตัดหรือตัดชิ้นเนื้อที่รอยโรคสมองเพื่อการตรวจทางพยาธิวิทยา  

         และเนื่องจากจีบีเอมเป็นโรคที่ธรรมชาติของโรคจะไม่มีการลุกลามแพร่กระจายไปยังต่อมน้ำเหลืองหรืออวัยวะอื่นๆ (พบแพร่กระจายไปปอดและกระดูกได้แต่พบได้น้อยมากๆ) ดังนั้นทาง คลินิกจึงไม่มีการสืบค้นเพิ่มเติมเพื่อหาการแพร่กระจายของโรค แต่เป็นเพียงการตรวจสุขภาพโดยรวมของผู้ป่วย เช่น  

  • ตรวจเลือดซีบีซี/CBC
  • การตรวจเลือดดูเบาหวาน, ดูการทำงานของตับและของไต
  • การตรวจปัสสาวะ
  • และการเอกซเรย์ปอดดูโรคของปอดและหัวใจ

อย่างไรก็ตาม จีบีเอม  สามารถแพร่กระจายทางน้ำหล่อสมองและไขสันหลัง/ซีเอสเอฟ (CSF)ได้ดังกล่าวแล้วใน’หัวข้อ อาการฯ’ แต่เป็นภาวะที่พบได้น้อย ดังนั้นทางคลินิกจึงไม่มีการตรวจเจาะหลังเพื่อตรวจ CSF  โดยแพทย์จะเจาะหลังผู้ป่วยเฉพาะกรณีที่ผู้ป่วยมีอาการที่แพทย์สงสัยว่าอาจมีโรคแพร่กระจายสู่ CSF ที่อยู่ล้อมรอบไขสันหลัง โดยมักจะตรวจร่วมกับการตรวจภาพไขสันหลังด้วยเอมอาร์ไอ

จีบีเอมมีกี่ระยะ?

 ทั่วไป ยังไม่นิยมจัดระยะโรคของจีบีเอมเพราะธรรมชาติของโรคไม่มีการแพร่กระจายไปต่อมน้ำเหลืองและ/หรืออวัยวะอื่นๆ แต่แพทย์นิยมแบ่งระยะโรคผู้ป่วยตามลักษณะทางคลินิกเป็นระยะต่างๆดังนี้

  • ระยะผ่าตัดก้อนเนื้อได้หมด
  • ระยะผ่าตัดก้อนเนื้อได้ไม่หมด
  • ระยะผ่าตัดไม่ได้
  • ระยะโรคกลับเป็นซ้ำ และ
  • ระยะที่โรคลุกลามรุนแรงควบคุมไม่ได้หรือแพร่กระจาย ที่มักแพร่กระจายเข้าสู่น้ำในโพรงสมองและไขสันหลัง/CSF/ซีเอสเอฟ ซึ่งแพทย์บางท่านจะเรียกว่าเป็นโรคระยะที่ 4

รักษาจีบีเอมอย่างไร?

การรักษาหลักของจีบีเอมมักเป็นการรักษาร่วมกันระหว่างการผ่าตัดและการฉายรังสีรักษา ส่วนยาเคมีบำบัดแพทย์จะพิจารณาผู้ป่วยเป็นรายๆไป ทั้งนี้เพราะเป็นเซลล์มะเร็งชนิดตอบสนองได้ไม่ค่อยดีต่อยาเคมีบำบัดทั่วไป แต่ตอบสนองได้ปานกลางกับยาเคมีบำบัดบางตัว เช่น ยา Temozolomide ซึ่งยานี้ยังมีราคาแพงมาก  และยานี้ยังไม่สามารถรักษาโรคนี้ให้หายได้ โดยในรายที่ตอบสนองดีต่อยานี้ ยาฯจะช่วยควบคุมโรคได้ในช่วงระยะเวลาหนึ่งโดยทั่ว ไปประมาณ 10 - 12 เดือน

อนึ่ง ปัจจุบันกำลังมีการศึกษาหาวิธีรักษาจีบีเอมวิธีใหม่ๆนอกเหนือจากวิธีมาตรฐานเดิมเพื่อ ให้ได้ผลการรักษาที่สูงขึ้น เช่น การใช้วัคซีนที่ได้จากตัวเซลล์มะเร็งชนิดนี้,  การใช้ยาในกลุ่มยารักษาแบบจำเพาะต่อเซลล์มะเร็ง  เป็นต้น

มีผลข้างเคียงจากการรักษาอย่างไร?

ผลข้างเคียงจากการรักษาเนื้องอกหรือมะเร็งทุกชนิดที่รวมถึงจีบีเอมขึ้นกับวิธีรักษาได้แก่

ก. การผ่าตัด: เช่น การสูญเสียอวัยวะ การเสียเลือด แผลผ่าตัดติดเชื้อ และเสี่ยงต่อการดมยาสลบ

ข. รังสีรักษา: คือ ผลข้างเคียงต่อผิวหนังและต่อเนื้อเยื่อสมอง (อ่านเพิ่มเติมในเว็บcom บทความเรื่อง การดูแลผิวหนังและผลข้างเคียงต่อผิวหนังบริเวณฉายรังสีรักษา และเรื่อง การดูแลตนเองเมื่อฉายรังสีรักษาบริเวณสมอง)

ค. ยาเคมีบำบัด: คือ อาการคลื่นไส้อาเจียน ผมร่วง ภาวะซีด และการติดเชื้อจากภาวะ เม็ดเลือดขาวต่ำ (อ่านเพิ่มเติมในเว็บcom บทความเรื่อง ภาวะเม็ดเลือดขาวต่ำจากเคมีบำบัดและ/หรือรังสีรักษา: การดูแลตนเอง) และการมีเลือดออกได้ง่ายจากภาวะเกล็ดเลือดต่ำ

อนึ่ง ผลข้างเคียงจากการรักษาโรคมะเร็งทุกชนิดที่รวมถึงจีบีเอมจะสูงและรุนแรงขึ้นเมื่อ

  • ใช้หลายวิธีรักษาร่วมกัน
  • มีโรคเรื้อรังประจำตัว เช่น โรคเบาหวาน โรคความดันโลหิตสูง และโรคไขมันในเลือด สูง
  • สูบบุหรี่
  • ดื่มเครื่องดื่มแอลกอฮอล์
  • ในผู้สูงอายุ
  • ในเด็ก(นิยามคำว่าเด็ก)

จีบีเอมมีการพยากรณ์โรคอย่างไร?

การพยากรณ์โรคของจีบีเอมขึ้นกับ   ผ่าตัดก้อนเนื้อออกได้หมดหรือไม่, อายุของผู้ป่วย (อายุน้อยกว่า 50 ปีการพยากรณ์โรคดีกว่า, อายุมากกว่า60ปี การพยากรณ์โรคแย่), และสุขภาพโดยรวมของผู้ป่วย

จีบีเอม เป็นโรคมีการพยากรณ์โรครุนแรง ยังไม่มีวิธีที่รักษาให้หาย   ทั่วไปผู้ป่วยมักมีชีวิตอยู่ได้ประมาณ 12-15 เดือน,  อัตรารอดที่ 2 ปีน้อยกว่า25%, และที่ 5 ปี ประมาณ 3-7%

ดูแลตนเองอย่างไร?

 การดูแลตนเอง/การดูแลผู้ป่วยจีบีเอมเช่นเดียวกับการดูแลตนเองและการดูแลผู้ป่วยมะเร็ง ทุกชนิด แนะนำอ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com ในบทความเรื่อง

  • การดูแลตนเองเมื่อป่วยเป็นโรคมะเร็ง และการดูแลผู้ป่วยโรคมะเร็ง และ
  • ในเรื่อง การดูแลตนเอง การดูแลผู้ป่วยเคมีบำบัด

มีวิธีตรวจคัดกรองจีบีเอมไหม?

ปัจจุบัน ไม่มีวิธีตรวจคัดกรองให้พบจีบีเอมตั้งแต่ยังไม่มีอาการ

 

ป้องกันจีบีเอมได้อย่างไร?

ยังไม่มีวิธีป้องกันการเกิดจีบีเอมเพราะยังไม่ทราบสาเหตุเกิดที่ชัดเจน

บรรณานุกรม

  1. Halperin,E., Wazer, D., Perez,C., and Brady,L. (2013). Principle and practice of radiation oncology.(6th ed). Walter KLUWER/Lippincott Williams & Wilkins. Philadelphia.
  2. Imsamran, W. et al. (2018). Cancer in Thailand vol ix, 2013-2015, National Cancer Institute, Ministry of Public Health. Thailand
  3. https://emedicine.medscape.com/article/283252-overview#showall [2022,April2]
  4. https://en.wikipedia.org/wiki/Glioblastoma [2022,April2]
  5. https://www.abta.org/tumor_types/glioblastoma-gbm/ [2022,April2]
  6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5563115/ [2022,April2]