แมนนิทอล (Mannitol)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 30 มกราคม 2565
  • Tweet

สารบัญ

บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ:คือยาอะไร?

แมนนิทอล(Mannitol) เป็นยาชนิดรับประทานและยาฉีดซึ่งชนิดรับประทานถูกใช้เป็นยาระบาย/ยาแก้ท้องผูก, ในขณะที่ยาฉีดจะถูกใช้เพื่อลดความดันของสมอง และภาวะสมองบวมโดยใช้กลไกของการขับปัสสาวะเป็นตัวขับน้ำออกจากร่างกายส่งผลให้ความดันในสมองลดลง, นอกจากนี้ทางคลินิก ยังใช้ยาแมนนิทอลในการรักษาภาวะปัสสาวะน้อย(Oliguria)เนื่องจากอาการไตวายเฉียบพลัน    

ด้วยประโยชน์ดังกล่าว จึงเป็นเหตุผลเพียงพอที่องค์การอนามัยโลกจะประกาศให้ยาแมนนิทอล เป็นยาแผนปัจจุบันที่จำเป็นขั้นพื้นฐานสำหรับชุมชนที่สถานพยาบาลต่างๆควรมีสำรองไว้ใช้ช่วยเหลือแก่ผู้เจ็บป่วย

อนึ่ง แมนนิทอล    คือ สารที่มีโครงผลึกแข็งสีขาว มีรสหวานคล้ายน้ำตาลทราย(จึงมีชื่อเรียกสารนี้อีกชื่อว่า Manna sugar) ที่จัดเป็นสารอนุพันธุ์ของน้ำตาลโมเลกุลเดี่ยวที่มีชื่อเรียกว่า แมนโนส (Mannose) แมนนิทอลถูกนำไปใช้ในอุตสาหกรรมอย่างมากมาย แต่อุตสาหกรรมที่ใช้แมนนิทอลมากที่สุดคือ อุตสาหกรรมการผลิตยานั่นเอง

 อย่างไรก็ตามยังมีข้อจำกัดบางประการที่ทำให้แพทย์ไม่สามารถใช้ยาแมนนิทอลกับผู้ป่วยบางรายได้ อาทิเช่น       

  • ผู้ป่วยมีประวัติแพ้ยาแมนนิทอล หรือแพ้ส่วนประกอบในสูตรตำรับยานี้หรือไม่
  • มีประวัติเป็นภาวะหัวใจล้มเหลว
  • เป็นผู้ป่วยโรคไตระยะรุนแรงและไม่สามารถปัสสาวะได้ หรืออยู่ในภาวะน้ำท่วมปอด หรือมีอาการเลือดออกในกะโหลกศีรษะ หรืออยู่ในภาวะร่างกายสูญเสียน้ำ/ภาวะขาดน้ำอย่างรุนแรง

นอกจากนั้นการใช้ยาแมนนิทอลกับผู้ป่วยบางกลุ่มก็อาจต้องใช้ความระมัดระวังหรือต้องนำเงื่อนไขทางสุขภาพของผู้ป่วยมาประกอบกัน เช่น

  • สตรีตั้งครรภ์ และสตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร
  • ผู้ป่วยที่มีภาวะบวมน้ำ หรือไตมีปัญหา หรือมีภาวะโรคหัวใจและหลอดเลือดแทรกซ้อน
  • ผู้ป่วยมีการใช้ยาชนิดอื่นซึ่งอาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาแมนนิทอล
  • ผู้ป่วยมีอายุต่ำกว่า 12 ปีซึ่งทางคลินิกยังไม่มีข้อมูลสนับสนุนความปลอดภัยการใช้ยากับผู้ป่วยกลุ่มนี้

 ทั้งนี้ผู้ป่วยที่ได้รับยาแมนนิทอลอาจพบอาการข้างเคียง (ผลข้างเคียง) บางอย่างซึ่งถือเป็นเรื่องปกติที่อาจเกิดขึ้นได้ เช่น มีการปัสสาวะเพิ่มมากขึ้น คลื่นไส้อาเจียน และมีน้ำมูกมาก เป็นต้น

แมนนิทอลมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?

แมนนิทอล

ยาแมนนิทอลมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้:  

  • ลดภาวะสมองบวม (Cerebral edema)
  • รักษาภาวะโรคไตวายเฉียบพลัน
  • ช่วยในการระบายอุจจาระโดยใช้เป็นยารับประทาน/ยาแก้ท้องผูก มักใช้ในเด็กแต่ปัจจุบัน ลดความนิยมใช้ลง

แมนนิทอลมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

ยาแมนนิทอล จัดเป็นยาขับปัสสาวะประเภท Osmotic diuretic โดยตัวยาเมื่อใช้เป็นยาฉีด จะออกฤทธิ์ที่ไต ยับยั้งมิให้ไตดูดน้ำและเกลือแร่/ แร่ธาตุในปัสสาวะกลับเข้าสู่ร่างกายโดยอาศัยแรงดันที่เรียกว่าแรงดันออสโมติก (Osmotic pressure, แรงดันที่ป้องกันไม่ให้ของเหลวในหลอดเลือดหรือในเซลล์ไหลซึมออกนอกหลอดเลือดหรือนอกเซลล์) ทำให้มีการขับปัสสาวะเพิ่มขึ้นและช่วยลดปริมาณน้ำในร่างกายจนส่งผลให้เกิดการลดความดันในกะโหลกศีรษะตามมา

แมนนิทอลมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาแมนนิทอลมีรูปแบบการจัดจำหน่าย:

  • ยาฉีด ขนาดความเข้มข้น 20% ขนาดบรรจุ 250 และ 500 มิลลิลิตร

แมนนิทอลมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?

ในบทความนี้ขอยกตัวอย่างขนาดการบริหารยา/ใช้ยาแมนนิทอลเฉพาะสำหรับภาวะสมองบวม (Cerebral edema) ดังนี้เช่น

  • ผู้ใหญ่: หยดยาขนาด 0.25 - 2 กรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัมเข้าหลอดเลือดดำโดยใช้เวลาหยดยาอย่างน้อย 30 นาทีเป็นอย่างต่ำ
  • เด็ก (นิยามคำว่าเด็ก): ยังไม่มีข้อมูลสนับสนุนความปลอดภัยที่ชัดเจนในการใช้ยานี้ในเด็ก การใช้ยานี้กับผู้ ป่วยกลุ่มนี้จึงอยู่ในดุลพินิจของแพทย์เป็นกรณีๆไป

*****หมายเหตุ: ขนาดยาและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสมควรต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดรวมถึงยาแมนนิทอล ผู้ป่วยควรแจ้ง แพทย์ พยาบาล และ เภสัชกร  เช่น

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้วคลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก/หอบเหนื่อย
  • มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาหรืออาหารเสริมอะไรอยู่ เพราะยาแมนนิทอลอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆและ/หรือกับอาหารเสริมที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
  • หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารกจนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

แมนนิทอลมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

 ยาแมนนิทอลสามารถก่อให้เกิดผล/ อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)  เช่น

  • แน่นหน้าอก
  • ไอ
  • หายใจลำบาก/หอบเหนื่อย
  • คัดจมูก
  • เจ็บคอ
  • คลื่นไส้อาเจียน
  • กระหายน้ำ
  • ปริมาณน้ำและเกลือแร่/ แร่ธาตุในร่างกายขาดภาวะสมดุล
  • วิงเวียน
  • หนาวสั่น
  • มีไข้
  • หัวใจเต้นเร็ว
  • เจ็บหน้าอก
  • ตาพร่า
  • ลมพิษ
  • ความดันโลหิตต่ำ

มีข้อควรระวังการใช้แมนนิทอลอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาแมนนิทอล เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยานี้ หรือแพ้ส่วนประกอบในสูตรตำรับของยาแมนนิทอล
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ป่วยโรคไตที่อยู่ในขั้นรุนแรง ผู้ที่มีภาวะน้ำท่วมปอด ผู้ป่วยภาวะหัวใจล้มเหลวขั้นรุนแรง ผู้ที่อยู่ในภาวะสูญเสียน้ำในร่างกาย/ภาวะขาดน้ำอย่างมาก ผู้ที่มีภาวะเลือดออกในกะโหลกศีรษะ
  • ห้ามใช้ยานี้กับสตรีตั้งครรภ์ สตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร เด็ก และผู้สูงอายุ โดยไม่มีคำ สั่งจากแพทย์
  • ระวังการเกิดภาวะเกลือแร่ในร่างกายขาดสมดุล รวมถึงสมดุลของความเป็นกรดด่างของ ร่างกาย
  • ขณะให้ยานี้กับผู้ป่วยหากมีอาการแพ้ยาต้องหยุดใช้ยานี้ทันทีพร้อมกับให้แพทย์ตรวจอา การของผู้ป่วยโดยเร็ว
  • ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ
  • ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาแมนนิทอลด้วย) ยาแผนโบราณ   อาหารเสริม   ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิดและสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิดควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

แมนนิทอลมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

 ยาแมนนิทอลมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

  • การใช้ยาแมนนิทอล ร่วมกับยา Amikacin อาจทำให้ไตได้รับความเสียหายหรือสูญเสียการได้ยินของหู/หูหนวก หากจำเป็นต้องใช้ยาร่วมกันแพทย์จะปรับขนาดการใช้ยาให้เหมาะสมเป็นกรณีไป
  • การใช้ยา Mannitol ร่วมกับยาโซเดียมไบฟอสเฟต (Sodium biphosphate) อาจเป็นเหตุให้เกิดไตวาย หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
  • การใช้ยา Mannitol ร่วมกับยา Droperidol (ยาจิตเวช) อาจทำให้หัวใจเต้นผิดจังหวะ เพื่อป้องกันมิให้เกิดภาวะดังกล่าวจึงควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน

ควรเก็บรักษาแมนนิทอลอย่างไร?

 ควรเก็บยาแมนนิทอล:

  • เก็บยาในช่วงอุณหภูมิ 15 - 30 องศาเซลเซียส (Celsius)
  • ห้ามเก็บยาในช่องแช่แข็งของตู้เย็น
  • เก็บยาให้พ้นแสง/แสงแดด ความร้อน และความชื้น
  • ไม่ควรเก็บยาในห้องน้ำ
  • เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

แมนนิทอลมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาแมนนิทอล  มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

ชื่อการค้า บริษัทผู้ผลิต
Mannitol Chi Sheng (แมนนิทอล ไค เชง) Chi Sheng
Mannitol Thai Otsuka (แมนนิทอล ไท โอสุกะ) Thai Otsuka
Mannitol 20% ANB (แมนนิทอล 20% เอเอนบี) ANB

 

บรรณานุกรม

  1. https://www.drugs.com/dosage/mannitol.html#Usual_Adult_Dose_for_Oliguria   [2022,Jan29]
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Mannitol  [2022,Jan29]
  3. https://www.drugs.com/monograph/mannitol.html   [2022,Jan29]
  4. https://www.mims.com/thailand/drug/info/mannitol%20thai%20otsuka   [2022,Jan29]
  5.  
  6. https://www.mims.com/thailand/drug/info/mannitol?mtype=generic   [2022,Jan29]
  7. https://www.drugs.com/mtm/mannitol-injection.html   [2022,Jan29]
  8. https://www.drugs.com/monograph/mannitol.html   [2022,Jan29]