ไซโปรเตอโรน (Cyproterone)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 20 มีนาคม 2565
  • Tweet

สารบัญ

บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ: คือยาอะไร?

ไซโปรเตอโรน (Cyproterone) คือ สารสังเคราะห์ที่มีโครงสร้างคล้ายยากลุ่มสเตียรอยด์ มีฤทธิ์ต่อต้านฮอร์โมนชื่อแอนโดรเจน(Androgen) ที่พบมากในเพศชายซึ่งมีหน้าที่กระตุ้นการเจริญ เติบโตให้ร่างกายมีลักษณะของบุรุษเพศ ทางคลินิกพบว่าในผู้ป่วยมะเร็งต่อมลูกหมากที่มีแอนโดรเจนปริมาณมากเกินไปอาจเป็นเหตุให้มะเร็งต่อมลูกหมากเจริญขยายตัวมากขึ้น นอกจากนี้แอนโดรเจนยังกระตุ้นให้เกิดอารมณ์ทางเพศสูงขึ้นอีกด้วย

ยาไซโปรเตอโรนจะทำให้การออกฤทธิ์ของแอนโดรเจนลดน้อยลงไป ทั้งนี้เซลล์ของมะเร็งต่อมลูกหมากจำเป็นต้องใช้ฮอร์โมนแอนโดรเจนตัวที่มีชื่อเรียกเฉพาะว่า เทสทอสเทอโรน (Testosterone) เพื่อขยาย และเพิ่มปริมาณของเซลล์มะเร็ง ดังนั้นจึงมีการวิจัยใช้ยาไซโปรเตอโรนช่วยชะลอการเจริญเติบโต ของเซลล์มะเร็งต่อมลูกหมากดังกล่าว ปัจจุบันอาจพบเห็นการใช้ยาไซโปรเตอโรนในรูปแบบของ Cyproterone acetate (ย่อว่า CPA) ภายใต้ชื่อการค้าว่า Cyprostat, Siterone และ Androcur และ มีรูปแบบยาแผนปัจจุบันเป็นยารับประทานและยาฉีด

การดูดซึมเข้าสู่ร่างกายจากระบบทางเดินอาหารของยานี้เป็นไปได้ถึง 100% เมื่อตัวยาเข้าสู่กระแสเลือดจะเข้าจับกับพลาสมาโปรตีนประมาณ 96% จากนั้นจะถูกส่งไปที่ตับเพื่อเผาผลาญและ ถูกเปลี่ยนโครงสร้างทางเคมี คนเราต้องใช้เวลาประมาณ 40 ชั่วโมงเพื่อกำจัดยานี้ออกจากกระแสเลือดครึ่งหนึ่งของปริมาณยาที่ได้รับโดยผ่านไปกับอุจจาระและปัสสาวะ

ปกติก่อนการใช้ยาไซโปรเตอโรนแพทย์มักทำการตรวจคัดกรองและสอบถามข้อมูลส่วนตัว/ประวัติทางการแพทย์ของผู้ป่วยมาประกอบกัน เช่น

  • อายุต่ำกว่า 18 ปีหรือไม่ ด้วยถือเป็นข้อห้ามใช้ของผู้ป่วยที่ห้ามใช้ยานี้ในผู้ที่อายุต่ำกว่า 18 ปี
  • ป่วยเป็นโรคตับ หรือติดสุรา หรือป่วยเป็นโรคเบาหวาน หรือไม่
  • เคยมีปัญหาหลอดเลือดอุดตันจากลิ่มเลือดที่ขาหรือในปอดหรือไม่
  • ป่วยเป็นโรคเลือดประเภท เม็ดเลือดแดงรูปเคียว (Sickle cell anemia)
  • ป่วยเป็นเนื้องอกเยื่อหุ้มสมอง ที่เรียกว่า Meningioma หรือเป็นมะเร็งชนิดอื่นอยู่หรือไม่

กรณีที่แพทย์ตรวจคัดกรองและสั่งจ่ายไซโปรเตอโรนเป็นที่เรียบร้อยแล้ว สิ่งที่ผู้ป่วยพึงปฏิบัติ ควรมีดังนี้ เช่น

  • มาพบแพทย์/มาโรงพยาบาลตามนัดทุกครั้งเพราะแพทย์ต้องมีการติดตามอาการหลังใช้ยานี้โดยใช้ผลการตรวจเลือดมาประกอบ อีกทั้งต้องตรวจสอบการทำงานของต่อมอะดรีนัล/ต่อมหมวกไต (Adrenal glands) ว่าได้รับผลกระทบจากการรักษาโดยยาไซโปรเตอโรนหรือไม่
  • ยาไซโปรเตอโรนอาจทำให้ผู้ใช้ยารู้สึก เหนื่อย อ่อนเพลีย หากเกิดอาการเหล่านี้ควรเลี่ยงการขับขี่ยวดยานพาหนะหรือการทำงานที่เกี่ยวข้องกับเครื่องจักรเพราะอาจเกิดอุบัติเหตุได้ง่าย
  • แพทย์จะแนะนำมิให้ผู้ป่วยดื่มสุราระหว่างการใช้ยานี้ด้วยจะรบกวนฤทธิ์การรักษาของยาไซโปรเตอโรน
  • ช่วง 2 - 3 สัปดาห์หลังใช้ยาไซโปรเตอโรนจำนวนอสุจิของบุรุษจะลดน้อยลงไป แต่ไม่ได้หมายความว่ายาไซโปรเตอโรนเป็นยาคุมกำเนิดของผู้ชาย เมื่อหยุดใช้ยาจำนวนอสุจิก็จะกลับมาเป็นปกติเหมือนเดิม

 อนึ่ง อาการข้างเคียง (ผลข้างเคียง) ของการใช้ยาไซโปรเตอโรนในผู้ป่วยชายแต่ละคนจะไม่เหมือนกันทีเดียวนัก บางคนพบอาการข้างเคียงน้อย บางคนพบมาก แล้วแต่กรณีไป แพทย์มักจะแนะ นำวิธีการลดอาการข้างเคียงดังกล่าวเช่น หากมีอาการร้อนวูบวาบ เหงื่อออกมาก ก็ให้ไปอยู่ในที่ที่อากาศระบายดี ใส่เสื้อผ้าบางๆ แต่สำหรับบางอาการที่รุนแรงโดยเกิดขึ้นหลังการใช้ยานี้ แพทย์อาจต้องปรับแผนการรักษาเช่น มีอาการปวดท้องร่วมกับตัวเหลืองตาเหลืองซึ่งส่ออาการของความผิดปกติที่ตับ หรือมีอาการเบื่ออาหารมาก น้ำหนักลดผิดปกติ  ท้องเสีย  ซึมเศร้า ที่ทั้งหมดเป็นอาการอาจส่อถึงความผิดปกติของต่อมอะดรีนัล/ต่อมหมวกไต ประการสุดท้ายที่แพทย์อาจจะแนะนำผู้ป่วยคือ ห้ามปรับ เปลี่ยนการรับประทานยานี้ด้วยตนเองเป็นอันขาด หรือถ้าผู้ป่วยได้รับยาเกินขนาดต้องรีบมาพบแพทย์/มาโรงพยาบาลทันที

ทั้งนี้ ยังมีข้อจำกัดการใช้ยานี้อีกไม่ว่าจะเป็นเรื่องขนาดรับประทาน ระยะเวลาของการใช้ยา การเฝ้าติดตามอาการป่วยของโรคมะเร็งต่อมลูกหมากที่ต้องสัมพันธ์กับการรักษา ฯลฯ ดังนั้นผู้ป่วย/ผู้ บริโภคควรปฏิบัติตัวตามคำแนะนำของแพทย์โดยเคร่งครัด พร้อมกับมาพบแพทย์/มาโรงพยาบาลตามนัดหมายอย่างสม่ำเสมอ

ไซโปรเตอโรนมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?

ไซโปรเตอโรน

ยาไซโปรเตอโรนมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้: เช่น

  • บำบัดอาการป่วยโรคมะเร็งต่อมลูกหมากในระยะเริ่มแรก
  • ใช้เป็นยาควบคุมอาการป่วยของมะเร็งต่อมลูกหมากหลังจากการผ่าตัดหรือใช้ยาอื่นรักษาแล้วไม่ได้ผล

ไซโปรเตอโรนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

 ยาไซโปรเตอโรนจะออกฤทธิ์ต่อต้านการทำงานและชะลอปริมาณของฮอร์โมนแอนโดรเจนจากการสร้างจากอัณฑะ ส่งผลให้การเจริญเติบโตของมะเร็งต่อมลูกหมากในระยะเริ่มต้นลดน้อยลง จากกลไกเหล่านี้จึงทำให้มีฤทธิ์รักษาตามสรรพคุณ

ไซโปรเตอโรนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาไซโปรเตอโรนที่จำหน่ายในประเทศไทยมีรูปแบบการจัดจำหน่ายเป็นยาเม็ดชนิดรับประทานขนาด 50 และ 100 มิลลิกรัม/เม็ด

ไซโปรเตอโรนมีขนาดรับประทานอย่างไร?

ยาไซโปรเตอโรนมีขนาดรับประทาน เช่น

  • ผู้ใหญ่: เช่น รับประทานครั้งละ 100 มิลลิกรัมวันละ 1 - 3 ครั้ง หรือขึ้นอยู่กับดุลยพินิจของแพทย์ผู้รักษา และควรรับประทานยานี้พร้อมหรือหลังอาหาร

อนึ่ง ยังไม่มีข้อมูลที่แน่ชัดในการศึกษาการใช้ยานี้ในเด็ก(นิยามคำว่าเด็ก) เนื่องจากมะเร็งต่อมลูกหมากเป็นมะเร็งของชายสูงอายุ

*****หมายเหตุ:  ขนาดยาและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสมควรต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเสมอ 

 

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาไซโปรเตอโรน ผู้ป่วยควรแจ้ง แพทย์ พยาบาล และเภสัชกร เช่น       

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิดเช่น กินยาแล้วคลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก/หอบเหนื่อย
  • มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาไซโปรเตอโรนอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
  • หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารก จนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยาไซโปรเตอโรน สามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้เคียงกับ การรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

ไซโปรเตอโรนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

 ยาไซโปรเตอโรนอาจก่อให้เกิดผล/ อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)  เช่น

  • ภาวะตัวอสุจิของผู้ใช้ยาลดลงจนถึงขั้นเทียบเท่าเป็นหมัน
  • มีอาการเหนื่อยและอ่อนเพลีย
  • รู้สึกร้อนวูบวาบและเหงื่อออกมาก
  • รู้สึกซึมเศร้า
  • กระวนกระวาย
  • หายใจได้ไม่สะดวก/หายใจลำบาก
  • น้ำหนักตัวลดหรือไม่ก็เพิ่ม
  • บางคนอาจพบอาการตัวเหลือง
  • ปวดท้อง
  • เกิดหลอดเลือดขอด
  • ระบบการเผาผลาญอาหารประเภทแป้งในร่างกายลดประสิทธิภาพลงไป (อ้วนง่าย)
  • อาจมีภาวะเกลือโซเดียมในเลือดต่ำ แต่กลับมีภาวะเกลือโพแทสเซียมในเลือดสูง
  • กล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด
  • ความดันโลหิตสูง
  • มีภาวะเต้านมโต/ ผู้ชายมีนม
  • อารมณ์ทางเพศลดลง
  • อาจมีอาการน้ำนมไหล

*อนึ่ง: สำหรับผู้ที่มีอาการแพ้ยานี้อาจพบ อาการผื่นคัน รู้สึกอึดอัดหายใจไม่ออก/หายใจลำบาก และอาจมีอาการบวมน้ำทั่วตัว การกลืนลำบาก หากพบอาการเหล่านี้ให้รีบนำตัวผู้ป่วยพบแพทย์/ ไปโรงพยาบาลโดยทันที/ฉุกเฉิน

มีข้อควรระวังการใช้ไซโปรเตอโรนอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาไซโปรเตอโรน เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยานี้
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ป่วยโรคตับ หรือมีเนื้องอกที่ตับ
  • ห้ามนำยานี้ไปใช้รักษามะเร็งชนิดอื่นที่นอกเหนือจากมะเร็งต่อมลูกหมาก
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ที่มีภาวะเลือดจับตัวเป็นลิ่มเลือดได้ง่าย
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ที่มีอายุต่ำกว่า 18 ปี สตรีตั้งครรภ์ และสตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร
  • ห้ามปรับขนาดรับประทานด้วยตนเอง
  • หลีกเลี่ยงการใช้ยาไซโปรเตอโรนกับผู้ป่วยโรคซึมเศร้า ผู้ป่วยโรคเบาหวาน ด้วยยานี้จะทำให้อาการของโรคเหล่านั้นกำเริบมากขึ้น
  • ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ
  • ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง:ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมไซโปรเตอโรนด้วย) ยาแผนโบราณ  อาหารเสริม   ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร  ทุกชนิด และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้งควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่ม เติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

ไซโปรเตอโรนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาไซโปรเตอโรนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

  • ห้ามรับประทานยาไซโปรเตอโรน ร่วมกับ สุราด้วยจะทำให้ประสิทธิภาพและฤทธิ์ของการรักษาด้อยประสิทธิภาพลง
  • การใช้ยาไซโปรเตอโรน ร่วมกับยาเบาหวาน อาจเกิดการรบกวนและทำให้มีระดับน้ำตาลในเลือดผิดปกติไป (อาจสูงหรือต่ำกว่าความเป็นจริง) เพื่อหลีกเลี่ยงเหตุการณ์ดังกล่าว แพทย์จะปรับขนาดการรับประทานยาให้เหมาะสมเป็นกรณีไป
  • ยาบางรายการจะรบกวนการออกฤทธิ์ของยาไซโปรเตอโรน ควรต้องแจ้งข้อมูลการใช้ยาต่างๆกับแพทย์เสมอ เพื่อเป็นประโยชน์ต่อการปรับขนาดหรือหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน ยาบางรายการที่กล่าวถึง เช่นยา Rifampicin, Phenytoin, Ketoconazole, Itraconazole, Clotrimazole, และ Ritonavir
  • การใช้ยาไซโปรเตอโรน ร่วมกับยากลุ่ม Statins อาจเกิดการกระตุ้นให้มีภาวะกล้ามเนื้อลายสลาย (การอักเสบรุนแรงของกล้ามเนื้อลาย) เพื่อป้องมิให้เกิดเหตุการณ์ดังกล่าวควรหลีก เลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน

ควรเก็บรักษาไซโปรเตอโรนอย่างไร?

ควรเก็บยาไซโปรเตอโรน:

  • เก็บยาภายใต้อุณหภูมิ 25 องศาเซลเซียส (Celsius)
  • ห้ามเก็บยาในช่องแช่แข็งของตู้เย็น
  • ไม่เก็บยาในรถยนต์หรือในห้องน้ำ
  • เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสง/แสงแดด ความร้อน และความชื้น
  • เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

ไซโปรเตอโรนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาไซโปรเตอโรน  มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

ชื่อการค้า บริษัทผู้ผลิต
Cyprostat (ไซโปรสแตท) Bayer
Androcur (แอนโดรเคอ) Bayer

 

บรรณานุกรม

  1. https://patient.info/medicine/cyproterone-an-anti-androgen-for-men-cyprostat-androcur [2022,March19]
  2. https://www.macmillan.org.uk/cancer-information-and-support/treatments-and-drugs/cyproterone-acetate
  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Cyproterone  [2022,March19]
  4. https://www.drugs.com/international/cyproterone.html  [2022,March19]
  5. https://media.healthdirect.org.au/medicines/GuildLink_Information/101535/CMI/txccyp1010320.pdf  [2022,March19]
  6. https://www.medicines.org.uk/emc/medicine/3683/PIL/Cyprostat+50mg  [2022,March19]
  7. https://en.wikipedia.org/wiki/Cyproterone_acetate#Dosage_and_administration  [2022,March19]