โรคสมองเหตุจากสารพิษ (Toxic encephalopathy)

  • โดย ศ.นพ.สมศักดิ์ เทียมเก่า
  • 6 ธันวาคม 2562
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

สมอง เป็นอวัยวะที่มักจะได้รับผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงต่างๆของร่างกายได้ง่าย ปัจจุบันคนเรามีโอกาสได้รับสารพิษได้ง่ายมากขึ้นจากมลภาวะที่ต่างๆที่เพิ่มมากขึ้น ซึ่งสารพิษเมื่อเข้าสู่ร่างกาย จะส่งผลเสียต่ออวัยวะได้ทุกอวัยวะรวมทั้งสมอง ทำให้สมองมีความผิดปกติเกิดขึ้น ทั้งในด้านความจำ การมองเห็น ระดับสติปัญญา และการทรงตัว เราจึงควรจะรู้จักการป้องกันตนเองให้ห่างไกลจากสารพิษต่างๆ

โรคสมองเหตุจากสารพิษคืออะไร?

โรคสมองเหตุจากสารพิษ

โรคสมองเหตุจากสารพิษ (Toxic encephalopathy) คือ โรค/ภาวะที่สมองมีอาการผิด ปกติ จากการได้รับสารพิษในปริมาณสูงสะสมต่อเนื่อง ซึ่งส่งผลให้มีการแสดงออกให้เห็นถึงความผิดปกติของสมอง โดยในระยะแรกๆอาจไม่มีอาการแสดงออกทางสมองให้เห็นก็ได้ (Sub -clinical) แต่จะค่อยๆส่งผลให้สมองผิดปกติไปเรื่อยๆ ถ้ายังคงได้รับสารพิษสะสมอย่างต่อเนื่อง

โรคสมองเหตุจากสารพิษเกิดขึ้นได้อย่างไร?

โรคสมองเหตุจากสารพิษ เกิดขึ้นเมื่อสมองได้รับสารพิษนั้นๆ ในปริมาณที่มีขนาดสูงเกินมาตรฐาน ในขนาดและเวลาที่สะสมมากพอ จนเกิดระดับที่เป็นพิษ ก็จะส่งผลให้สมองเสียหน้า ที่ปกติไป และมีการแสดงออกซึ่งอาการทางสมอง

แต่ถ้าสารพิษนั้นๆ ยังมีขนาดไม่สูงพอหรือการสะสมที่ยังไม่เป็นพิษ ก็จะยังไม่แสดงอาการออกมาให้เห็นชัดเจน แต่อาจเริ่มมีความผิดปกติเกิดขึ้นแล้ว เช่น ความสามารถทางสมองเริ่มลดลง และทำให้มีการเสื่อมสมรรถภาพของเซลล์สมองเร็วขึ้น

โรคสมองเหตุจากสารพิษมีสาเหตุ/ปัจจัยเสี่ยงจากอะไร?

สาเหตุที่ก่อให้เกิดโรคสมองเหตุจากสารพิษ

  • มักเป็นจากการทำงานในโรงงานอุตสาหกรรม ที่มีการใช้สารเคมีต่างๆที่เป็นพิษในขั้นตอนใดขั้นตอนหนึ่งของการทำงาน และถ้ามีการควบคุมหรือป้องกันปริมาณสารพิษที่เกิดขึ้นนี้ไม่ดี ผู้ที่เกี่ยวข้องก็จะได้รับสารพิษนี้สะสมอย่างต่อเนื่อง
  • หรือกรณีเกิดการรั่วไหลของสารพิษครั้งละมากๆนั้น ก็จะเกิดการได้รับสารพิษปริมาณสูงแบบเฉียบพลัน เช่น การได้รับสารพิษโบรไมด์ (Bromide) ปริมาณสูงจากขาดมาตรฐานในการรมควันป้องกันมอด ปลวกในยุ้งข้าว ที่อาจทำให้ คนงานเสียชีวิต หรือมี อาการสั่น เซ มีการเคลื่อนไหวที่ผิดปกติ เป็นต้น

อาการทางสมองจากโรคสมองเหตุจากสารพิษเป็นอย่างไร?

อาการทางสมองจากโรคสมองเหตุจากสารพิษ ได้แก่

1. อาการจากความผิดปกติของสมองทั่วทั้งสมองแบบเฉียบพลัน เช่น

  • จากการได้รับสารพิษคาร์บอนมอนอกไซด์ (Carbon monoxide) จากการเผาไหม้ของเครื่อง ยนต์ที่ไม่สมบูรณ์
  • จากไซยาไนด์ (Cyanide) ในอุตสาหกรรมไนล่อน (Nylon) เรซิน (Rasin) ยาปราบศัตรูพืช การแยกแร่ทองคำ
  • จากไฮโดรเจนซัลไฟล์ (Hydrogen sulfide)/แก๊สไข่เน่า ที่มักเกิดจากน้ำเน่าในบ่อหรือท่อระ บายน้ำ หรือแก๊สจากภูเขาไฟระเบิด
  • สารปรอทจากการทำเหมืองถ่านหิน
  • หรือจากสารตะกั่วในอุตสาหกรรมสีทาอาคาร เป็นต้น

ทั้งนี้ความรุนแรงของอาการ ขึ้นกับ ปริมาณ และระยะเวลาที่ได้รับสารพิษดังกล่าว ซึ่งอาการผิด ปกติที่พบได้ เช่น ระดับการรู้สึกตัวลดลง มีความสุขผิดปกติ (Euphoria) ซึม โคม่า และอาจเสียชีวิตได้

2. อาการจากความผิดปกติของสมองทั่วทั้งสมองแบบเรื้อรัง ส่วนใหญ่มีความผิดปกติด้าน ความจำ อารมณ์ สมาธิ ความสามารถด้านการเรียนรู้และด้านพฤติกรรม มึนศีรษะ วิงเวียน อาเจียน และถ้าได้รับสารพิษอย่างต่อเนื่อง ก็ส่งผลให้เกิดภาวะสมองเสื่อมได้ ตัวอย่างสารพิษ เช่น

  • โลหะหนัก (เช่น ดีบุก สังกะสี ทองแดง ตะกั่ว สารหนู ปรอท) ในพืชน้ำ สัตว์น้ำ ที่ได้รับสาร พิษในแหล่งน้ำ
  • สารพิษอีกชนิดหนึ่ง คือ สารทำละลาย เช่น เบนซีน (Benzene), โทลูอีน (Toluene) ในอุต สาหกรรม สี พ่นสี ผสมสี แลคเกอร์ (Lacquer) กาวยาง น้ำยาทำความสะอาด เป็นต้น

3. อาการจากความผิดปกติของสมองส่วนการทรงตัวหรือสมองน้อย (Cerebellar syn dromes) เช่น เดินเซ พูดไม่ชัด พูดตะกุกตะกัก มือสั่น ตากระตุก กะระยะผิดพลาด เคลื่อนไหวแบบรวดเร็วไม่ได้ ตัวอย่างสารพิษที่ก่ออาการในลักษณะนี้ เช่น

  • จากสารปรอท ในอุตสาหกรรมเครื่องวัดอุณหภูมิ ย้อมสี เยื่อกระดาษ พลาสติก อุปกรณ์ไฟฟ้า
  • จากสารฆ่าแมลงโบรไมด์ (Bromide) ในสารรมควันข้าว ป้องกัน มอด ปลวก เป็นต้น

4. อาการจากความผิดปกติของสมองแบบกลุ่มอาการพาร์กินสัน (Parkinsonism) เช่น สั่น เคลื่อนไหวช้า อ่อนเพลีย อาการทางจิต เคลื่อนไหวผิดปกติ ตัวอย่างสารพิษ เช่น

  • แมงกานิส (Manganese) ในอุตสาหกรรมการทำด่างทับทิม ถ่านไฟฉาย หัวไม้ขีดไฟ แก้ว สารฟอกสีเครื่องหนัง
  • และจากแก๊ส คาร์บอนมอนอกไซด์

5. อาการจากความผิดปกติของสมองเหตุหลอดเลือดผิดปกติ ตัวอย่างเช่น

  • จากคาร์บอนไดซัลไฟล์ (Carbon disulfide เช่น จากควันจากภูเขาไฟ หรือใน อุตสาหกรรมยาง) ก่อให้เกิดสมองขาดเลือดหลายตำแหน่งพร้อมกันจากหลอดเลือดสมองถูกทำลาย รวมทั้งหลอดเลือดตา หลอดเลือดหัวใจ หลอดเลือดแขนขาด้วย อาการผิดปกติที่พบได้ เช่น แขนขาอ่อนแรง พูดไม่ชัด คล้ายกับผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมอง

6. ความผิดปกติของระบบประสาทอื่นๆ ได้แก่ เซลล์ประสาทสมอง ไขสันหลังเสื่อม สมองเสื่อม ตัวอย่างสารพิษ เช่น

  • สารปรอท ยาฆ่าแมลง สารตะกั่ว

7. ผลข้างเคียงจากยาบางชนิด ยาส่วนใหญ่ที่ก่ออาการต่อสมอง คือ

  • ยาเคมีบำบัด เช่น เมโทเทร็กเซ็ต (Methotrexate) 5 เอฟยู (5FU) เอ็นด๊อกแซน (Endoxan)
  • และยากดภูมิคุ้มกันต้านทานโรค อะซ่าไธโอปีน (Azathioprine)

ทั้งนี้ เป็นการได้รับยาสะสมขนาดสูง หรือผู้ป่วยมี โรคตับ โรคไต ร่วมด้วย อาการที่พบได้ เช่น ซึม ชัก สับสน โคม่า

เมื่อไรควรพบแพทย์?

กรณีที่ได้สัมผัสสารพิษนั้นโดยตรงจากอุบัติเหตุ

  • ถึงแม้จะไม่มีอาการก็ควรรีบพบแพทย์/มาโรงพยาบาล
  • หรือถ้าไม่ทราบว่าได้รับสารพิษ แต่ได้ทำงานในอุตสาหกรรมที่เกี่ยวข้องกับสารพิษนั้น และเริ่มมีอาการไม่สบายที่สงสัยหรือไม่มั่นใจว่าจะเกี่ยวกับสารพิษนั้นหรือไม่ ก็ให้รีบพบแพทย์/มาโรงพยาบาลทันที

แพทย์วินิจฉัยโรคสมองเหตุจากสารพิษได้อย่างไร?

แพทย์วินิจฉัยโรคสมองเหตุจากสารพิษได้จาก

  • ลักษณะอาการผิดปกติที่ได้กล่าวแล้วข้างต้นใน ‘หัวข้อ อาการฯ’
  • ประวัติการได้รับสารพิษจากอาชีพที่สัมผัสสารพิษเหล่านั้น หรือจากอุบัติเหตุที่ได้รับสารพิษ หรือจากถิ่นอาศัยที่อยู่ใกล้แหล่งอุตสาหกรรม ร่วมกับ
  • การตรวจร่างกายทั่วไป
  • การตรวจร่างกายทางระบบประสาท
  • การตรวจวัดระดับสารพิษ ซึ่งการตรวจวัดนั้นอาจตรวจวัดจากระดับสารพิษใน เลือด เส้นผม เล็บ ปัสสาวะ ขึ้นกับว่าสารพิษนั้นๆจะมีการสะสมหรือตรวจวัดได้ที่ส่วนใด
  • และอาจมีการตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ หรือเอมอาร์ไอสมอง ซึ่งก็จะพบลักษณะผิดปกติเฉพาะในแต่ละสารพิษ

รักษาโรคสมองเหตุจากสารพิษทำอย่างไร?

การรักษาโรคสมองเหตุจากสารพิษมีวิธีหลัก คือ

  • หยุดการได้รับสารพิษนั้นๆ และหาวิธีการกำจัดออกจากร่างกาย เช่น การฟอกเลือด (Hemodialysis) การให้ยาต้านฤทธิ์ ยาขับสารพิษออก ซึ่งขึ้นกับสารพิษนั้นๆว่าสามารถใช้วิธีไหนที่ได้ผล
  • รักษาประคับประคองตามอาการผิดปกตินั้นๆ เช่น สมองเสื่อม พาร์กินสัน เซ (ภาวะกล้ามเนื้อเสียสหการ) ก็ให้การรักษาตามอาการด้วยยา (เช่น ยากันชักเมื่อมีอาการชัก) และกายภาพบำบัด (เช่น เมื่อมีกล้ามเนื้ออ่อนแรง) เป็นต้น

โรคสมองเหตุจากสารพิษก่อผลข้างเคียงอย่างไร?

ผลข้างเคียง/ภาวะแทรกซ้อนที่เกิดขึ้นจากโรคสมองเหตุจากสารพิษ คือ ผลเสียทาง ด้านระบบประสาทในระยะยาว เพราะส่วนใหญ่ในกรณีที่เกิดจากการสะสมสารพิษนั้นๆ โรคมักจะไม่หายขาด จะส่งผลต่อเนื่องระยะยาว และในบางรายก็อาจก่อให้เกิดอาการอัมพาต สมองเสื่อม และกลุ่มอาการพาร์กินสันได้

โรคสมองเหตุจากสารพิษมีการพยากรณ์โรคอย่างไร?

การพยากรณ์โรคของโรคสมองเหตุจากสารพิษ คือ การรักษาหายหรือไม่ขึ้นกับความรุน แรงของความผิดปกติ ถ้ามีการทำลายสมองไปอย่างถาวรแล้ว โอกาสหายน้อยมาก แต่ส่วนใหญ่ก็จะค่อยๆดีขึ้น เพียงแต่ต้องรักษาตลอดไป

ดูแลตนเองอย่างไรเมื่อมีโรคสมองเหตุจากสารพิษ? ควรพบแพทย์ก่อนนัดเมื่อไร?

การดูแลตนเองที่ดีเมื่อมีโรคสมองเหตุจากสารพิษ คือ

  • ต้องหลีกเลี่ยงจากการสัมผัสสารพิษนั้นอีก
  • และต้องพยายามหาทางฟื้นฟูสมรรถภาพให้ร่างกายดีขึ้นในทุกๆด้าน
  • และเมื่อมีอาการผิดปกติที่เคยมีอยู่ แต่รุนแรงขึ้น หรือมีอาการผิดปกติใหม่เกิดขึ้น ก็ให้รีบไปพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลก่อนนัด

โรคสมองเหตุจากสารพิษป้องกันได้หรือไม่?

สามารถป้องกันโรคสมองเหตุจากสารพิษได้ โดย

  • การจะทำงานอะไร ควรต้องทราบว่า มีโอกาสสัมผัสสารพิษหรือไม่ เพื่อต้องหาทางป้องกัน
  • ต้องทำงาน/ใช้สารพิษตามมาตรฐานสากลที่กำหนด
  • ควรต้องมีการตรวจสุขภาพเป็นประจำ โดยควรต้องแจ้งแพทย์ถึงงาน/สิ่งแวดล้อมที่พักอาศัยอยู่
  • และเมื่อมีอาการผิดปกติ หรือสงสัยในอาการ หรือมีความกังวลว่าจะได้รับสาร พิษ ควรรีบปรึกษาแพทย์/ไปโรงพยาบาลเสมอ