article detail

เบต้า-แลคแทม (Beta-Lactam antibiotic)

• โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
• 9 มกราคม 2565
• Tweet

สารบัญ

• บทนำ :คือยาอะไร?
• ยาเบต้า-แลคแทมมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ)รักษาโรคอะไร?
• ยาเบต้า-แลคแทมมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?
• ยาเบต้า-แลคแทมมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?
• ยาเบต้า-แลคแทมมีขนาดรับประทานอย่างไร?
• เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?
• หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?
• ยาเบต้า-แลคแทมมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?
• มีข้อควรระวังการใช้ยาเบต้า-แลคแทมอย่างไร?
• ยาเบต้า-แลคแทมมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?
• ควรเก็บรักษายาเบต้า-แลคแทมอย่างไร?
• ยาเบต้า-แลคแทมมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?
• บรรณานุกรม

บทความที่เกี่ยวข้อง

• ยารักษาโรค (Pharmaceutical drug)
• ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด
• โรคติดเชื้อ ภาวะติดเชื้อ (Infectious disease)
• ยาปฏิชีวนะ (Antibiotics)
• แบคทีเรีย: โรคจากแบคทีเรีย (Bacterial infection)
• เชื้อไวรัส โรคติดเชื้อไวรัส (Viral infection)
• เชื้อดื้อยา ซูเปอร์บั๊ก (Superbug)
• การคุมกำเนิด (Contraception)

บทนำ :คือยาอะไร?

นักวิทยาศาสตร์เรียกยาปฏิชีวนะ (Antibiotic)ที่มีส่วนประกอบทางเคมีของสารที่ใช้ฆ่าแบคทีเรียที่เรียกว่า เบต้า-แลคแทม (Beta –lactam) ว่า “ยาปฏิชีวนะ เบต้า- แลคแทม หรือยาเบต้า-แลค แทม หรือยาเบต้า-แลคแทม แอนไทไบโอติก (Beta-lactam antibiotic)” ซึ่งต่อไปในบทความนี้ขอเรียกว่า “เบต้า-แลคแทม”

ยากลุ่มนี้จะมีฤทธิ์ต่อต้านเชื้อแบคทีเรียได้หลายชนิด และจัดเป็นยาที่มีจำหน่ายในแทบทุกพื้น ที่ของหลายประเทศทั่วโลกรวมถึงประเทศไทยของเราด้วย อาจแบ่งกลุ่มยาเบต้า-แลคแทม แอนไท ไบโอติคออกเป็นหมวดหมู่ย่อยได้อีกดังนี้

1. Penams: เป็นกลุ่มของยาปฏิชีวนะในกลุ่ม Penicillin ที่มีการออกฤทธิ์แคบ (Narrow spectrum antibiotic รักษาได้เฉพาะโรคที่เกิดจากแบคทีเรียบางชนิด) ไปจนกระทั่งออกฤทธิ์กว้าง (Broad spectrum antibiotic รักษาได้ครอบคลุมโรคที่เกิดจากแบคทีเรียหลากหลายชนิด) ประกอบด้วยตัวยา ดังนี้เช่น Benzathine penicillin, Benzyl penicillin, Phenoxymethyl penicillin,  Procaine penicillin, Cloxacillin, Dicloxacillin, Flucloxacillin, Methicillin, Nafcillin, Oxacillin, Temocillin, Amoxicillin, Ampicillin, Co-amoxiclav (Amoxicillin & clavulanic acid), Mecillinam, Carbenicillin, Ticarcillin, Azlocillin, Mezlocillin, และ Piperacillin
2. Cephems: เป็นกลุ่มยาปฏิชีวนะที่มักจะรู้จักกันในชื่อ Cephalosporin, Cephamycin, และ Cephem โดยจะมีโครงสร้างทางเคมีแตกต่างกันออกไปเล็กน้อย ยากลุ่มนี้สามารถออกฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรียได้ในระดับกลางๆจนถึงระดับกว้าง ประกอบด้วยตัวยาดังนี้เช่น Cefazolin, Cephalexin, Cephalosporin C, Cephalothin, Cefaclor, Cefamandole, Cefuroxime, Cefotetan, Cefoxitin, Cefixime, Cefotaxime, Cefpodoxime, Ceftazidime, Ceftriaxone, Cefepime, Cefpirome, Ceftobiprole เป็นต้น
   3. Carbapenems และ Penems: จัดเป็นยาที่ออกฤทธิ์ในระดับกว้างที่สุด ประกอบด้วยตัวยาดังนี้เช่น Biapenem, Doripenem, Ertapenem, Faropenem, Imipenem, Meropenem, Panipenem, Razupenem, Tebipenem, Thienamycin 
3. Monobactams: เป็นกลุ่มยาที่ออกฤทธิ์ต่อเชื้อแบคทีเรียแกรมลบหรือที่เรียกว่า Aerobic gram negative bacteria ประกอบด้วยตัวยาดังนี้เช่น Aztreonam, Tigemonam, Nocardicin A, Tabtoxinine β-lactam 
4. Beta-Lactamase inhibitors จัดเป็นยาปฏิชีวนะที่ขยายผลในการต่อต้านแบคทีเรีย กล่าวคือ ยา กลุ่มนี้จะยับยั้งการทำงานของเอนไซม์ที่มีชื่อว่า เบต้า-แลคแทมเมส (Beta lactamase) ซึ่งเป็นเอน ไซม์ที่แบคทีเรียสร้างขึ้นมาเพื่อต่อต้านฤทธิ์ของยาปฏิชีวนะ ตัวยาในหมวดนี้ประกอบด้วย Clavulanic acid, Tazobactam, และ Sulbactam

ยาเบต้า-แลคแทมมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) อย่างไร?

ยาเบต้า-แลคแทมมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้:  

• ใช้ป้องกันและบำบัดรักษาอาการป่วยเนื่องมาจากการติดเชื้อแบคทีเรียชนิดแกรมบวกเป็นหลัก และปัจจุบันได้พัฒนาไปถึงขั้นต่อต้านแบคทีเรียที่เป็นชนิดแกรมลบได้แล้ว

ยาเบต้า-แลคแทมมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

ยากลุ่มเบต้า-แลคแทมจะออกฤทธิ์ยับยั้งการสร้างผนังเซลล์(เซลล์-เนื้อเยื่อ-อวัยวะ)ของเชื้อแบคทีเรีย ทำให้แบคทีเรียหยุดการเจริญเติบโตและตายลงในที่สุด จึงเป็นเหตุผลของฤทธิ์ในการรักษาตามสรรพคุณ

ยาเบต้า-แลคแทมมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาเบต้า-แลคแทมมีรูปแบบการจัดจำหน่าย เช่น

• ยาเม็ด ขนาด 375, 625, 1000 มิลลิกรัม/เม็ด
• ยาแคปซูล ขนาด 250, 500 มิลลิกรัม/แคปซูล
• ยาน้ำ ขนาด 125,25, 228.5, 312.5, 457 มิลลิกรัม/5 มิลลิลิตร
• ยาฉีดที่มีลักษณะเป็นผงแห้งขนาด 1,2 และ 5 ล้านยูนิต/ขวด(ใช้ละลายในน้ำกลั่นปริมาณตามที่ระบุในเอกสารกำกับยา)
• ยาฉีดที่มีลักษณะเป็นผงแห้งขนาด 1,2 กรัม/ขวด

ยาเบต้า-แลคแทมมีขนาดรับประทานอย่างไร?

 ด้วยในกลุ่มยาเบต้า-แลคแทมมีหลายรายการ ขนาดรับประทานจึงขึ้นกับการพิจารณาของแพทย์ โดยต้องอาศัยข้อมูลของตัวผู้ป่วย (เช่น อาการ อายุ โรคประจำตัว ชนิดของเชื้อแบคทีเรีย) รวมกับเลือกใช้ยาให้ตรงตามอาการและให้มีความปลอดภัยมากที่สุด ซึ่งที่สำคัญต้องรับประทานยาตามแพทย์สั่งจนครบถึงแม้อาการจะดีขึ้น (ไม่หยุดยาเองเมื่ออาการดีขึ้น) ทั้งนี้เพื่อป้องกันการดื้อยาของเชื้อแบคทีเรีย ดังนั้นการรับประทานจึงต้องเป็นไปตามคำสั่งของแพทย์ผู้รักษาเท่านั้น

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาเบต้า-แลคแทม ผู้ป่วยควรแจ้ง แพทย์ พยาบาล และเภสัชกร เช่น   

• ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้ว คลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก /หอบเหนื่อย
• มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาเบต้า-แลคแทมอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กินอยู่ก่อน
• หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารก จนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยาเบต้า-แลคแทม สามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้เคียงกับการรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า 

ยาเบต้า-แลคแทมมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาในกลุ่มเบต้า-แลคแทม สามารถก่อให้เกิดผล/ อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)  เช่น

• มีอาการท้องเสีย
• คลื่นไส้
• ผื่นคัน
• อาจทำให้เกิดโรคเชื้อรากลุ่มแคนดิดา(Candida/โรคแคนดิไดอะซิส)ในผู้ป่วยได้
• อาจมี
  • ไข้
  • ลมพิษ
  • อาเจียน
  • ผื่นผิวหนังอักเสบ
  • ลำไส้ใหญ่อักเสบ  
  • ชัก
• หากเป็นพวกยาฉีด อาจทำให้เกิด อาการปวด และอักเสบในบริเวณที่มีการฉีดยา

*นอกจากนี้ผู้ป่วยบางรายอาจมีอาการแพ้ยา โดยแพ้ข้ามกลุ่มยาได้ด้วย เช่น เคยแพ้ยาเพนิซิลลิน (Penicillin) ก็อาจแพ้ยาเซฟาโลสปอริน (Cephalosporin) ได้เช่นกัน ด้วยยากลุ่มเบต้า-แลคแทม มีโครงสร้างทางเคมีที่ใกล้เคียงกัน

มีข้อควรระวังการใช้ยาเบต้า-แลคแทมอย่างไร?

 มีข้อควรระวังการใช้ยาเบต้า-แลคแทม เช่น

• ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยาในกลุ่มนี้
• ระวังการใช้ยานี้กับผู้ป่วยโรคไต
• ก่อนการจ่ายยานี้ให้กับผู้ป่วย ควรต้องสอบถามผู้ป่วยว่ามีประวัติการแพ้ยากลุ่มเบต้า-แลคแทมหรือไม่
• ระวังการใช้ยานี้ในสตรีตั้งครรภ์ สตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร เด็ก(นิยามคำว่าเด็ก) และผู้สูงอายุ
• การใช้ยากลุ่มนี้ไปนานๆ ควรต้องระวังเรื่องลำไส้ใหญ่อักเสบ อันเนื่องจากเชื้อแบคทีเรียประจำถิ่น ชนิด Clostridium difficile ที่อาจมีการเจริญเติบโตอย่างรวดเร็วเกินปกติจนสามารถก่อโรคได้
• ผู้ป่วยต้องรับประทานยานี้ต่อเนื่องจนครบตามแพทย์สั่ง เพราะการหยุดยาเองอาจทำให้เกิดเชื้อดื้อยาได้
• ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
• ห้ามใช้ยาหมดอายุ
• ห้ามเก็บยาหมดอายุ

         ***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาเบต้า-แลคแทมด้วย) ยาแผนโบราณทุกชนิด   อาหารเสริม   ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร  และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้ง ควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

ยาเบต้า-แลคแทมมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาเบต้า-แลคแทมมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

• การใช้ยา Penicillin ร่วมกับยา Methotrexate สามารถเพิ่มระดับยา Methotrexate ในกระแสเลือดให้สูงขึ้นจนอาจก่อให้เกิดอาการข้างเคียงได้ เช่น คลื่นไส้อาเจียน ปากเป็นแผล หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
• การใช้ยา Cefazolin ร่วมกับยา Amikacin สามารถทำให้เกิดอันตรายกับไตของผู้ป่วยรวมถึงมีอาการบวม น้ำหนักเพิ่ม  การหายใจผิดปกติ  คลื่นไส้-อาเจียน ควรเลี่ยงและไม่ใช้ยาทั้ง 2 ตัวร่วมกัน
• การใช้ยา Cephalexin ร่วมกับยาลดน้ำตาลในเลือดเช่นยา Metformin อาจเพิ่มฤทธิ์ของยาลดน้ำตาลในเลือด จนเป็นเหตุให้เกิดภาวะน้ำตาลในเลือดต่ำ  แพทย์จะปรับขนาดรับประทานให้เหมาะสมเป็นรายบุคคลไป
• การใช้ยา Meropenam ร่วมกับยาแก้ปวด เช่นยา Tramadol ซึ่งยาทั้ง 2 ตัวสามารถกระตุ้นอาการชักในผู้ป่วยได้ หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
• การใช้ยา Aztreonam ร่วมกับยาเม็ดคุมกำเนิด อาจทำให้ฤทธิ์ของยาคุมกำเนิดด้อยประสิทธิภาพลง ควรใช้วิธีการคุมกำเนิดอื่นเช่น ถุงยางอนามัยชาย   การใส่ห่วงคุมกำเนิด  ร่วมในการคุมกำเนิดในด้วย 

ควรเก็บรักษายาเบต้า-แลคแทมอย่างไร?

ควรเก็บรักษายาเบต้า-แลคแทม  เช่น

• กรณีเป็น ยาเม็ด ยาแคปซูล ยาน้ำชนิดแขวนตะกอน (ที่เป็นผง ยังไม่ได้ละลายน้ำ) ยาฉีด

 ควรเก็บภายใต้อุณหภูมิ 25 องศาเซลเซียส (Celsius)

• แต่กรณียาน้ำชนิดแขวนตะกอนที่ผสมน้ำแล้วให้เก็บภายใต้อุณหภูมิ 2 - 8 องศาเซลเซียส
• และยาทุกรูปแบบตัวยาควรเก็บ เช่น
  • เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสงแดด ความร้อนและความชื้น
  • เก็บยาให้พ้น มือเด็กและสัตว์เลี้ยง และ
  • ไม่ควรเก็บยาในห้องน้ำ

ยาเบต้า-แลคแทมมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาเบต้า-แลคแทม  มียาชื่อการค้า และบริษัทผู้ผลิตเช่น

บรรณานุกรม

1. https://en.wikipedia.org/wiki/%CE%92-lactam_antibiotic   [2022,Jan8]
2. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_%CE%B2-lactam_antibiotics   [2022,Jan8]
3. https://www.mims.com/thailand/drug/info/ampicillin%20t-o-   [2022,Jan8]
4. https://www.mims.com/Thailand/drug/info/Dicloxacillin%20Medicpharma/  [2022,Jan8]
5. https://www.mims.com/Thailand/drug/info/Ranclav/?type=brief   [2022,Jan8]
6. https://www.mims.com/myanmar/drug/search?q=retarpen+1.2   [2022,Jan8]
7. https://www.mims.com/thailand/drug/info/benzathine%20benzylpenicillin?mtype=generic   [2022,Jan8]
8. https://www.mims.com/Thailand/drug/info/Moxiclav/?type=brief   [2022,Jan8]
9. https://www.mims.com/thailand/drug/info/cefalexin?mtype=generic   [2022,Jan8]
10. https://www.mims.com/Thailand/drug/info/Cef-Dime/?type=brief  [2022,Jan8]
11. https://www.medicinenet.com/cephalosporins-injection/article.htm   [2022,Jan8]
12. https://www.drugs.com/drug-interactions/folex-pfs-with-penicillin-v-potassium-1590-3015-3610-0.html  [2022,Jan8]
13. https://www.drugs.com/drug-interactions/amikin-with-cefazolin-153-63-541-0.html  [2022,Jan8]
14. https://www.drugs.com/drug-interactions/alesse-with-aztreonam-1042-1715-303-0.html   [2022,Jan8]