ไอออน เดกซ์แทรน (Iron dextran)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 21 พฤศจิกายน 2560
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

ยาไอออน เดกซ์แทรน (Iron dextran หรือ Iron dextran complex)เป็นสารประกอบเชิงซ้อนที่นักวิทยาศาสตร์สังเคราะห์ขึ้นมา โดยมีความเหมาะสมที่จะนำมาใช้บำบัดภาวะโลหิตจางจากขาดธาตุเหล็ก(Iron deficiency anemia) เภสัชภัณฑ์ของไอออน เดกซ์แทรนเป็นแบบยาฉีดที่มีสีน้ำตาลคล้ำ เป็นของเหลวที่มีความข้นเล็กน้อยและมีตัวยาสำคัญคือ เฟอร์ริก ออกซีไฮดรอกไซด์ (Ferric oxyhydroxide) ซึ่งเป็นสารประกอบประเภทหนึ่งของธาตุเหล็ก(Iron) หลังจากผู้ป่วยได้ยารับไอออน เดกซ์แทรน เข้าสู่กระแสเลือด ตัวยานี้ที่ถูกส่งไปยัง ตับ ม้ามและไขกระดูก จะถูกทำลายโครงสร้างด้วยกระบวนการชีวะเคมีของร่างกายที่เรียกว่า Reticuloendothelial system ส่งผลให้ธาตุเหล็ก แยกตัวออกเป็นอิสระในกระแสเลือด ซึ่งร่างกายจะนำไปใช้สร้างเม็ดเลือดแดงต่อไป โดยทั่วไป ตัวยาไอออน เดกซ์แทรน จะอยู่ในกระแสเลือดได้นานประมาณ 6 ชั่วโมงก่อนที่จะถูกขับทิ้งไปกับ เหงื่อ ปัสสาวะ และอุจจาระ

ยาไอออน เดกซ์แทรน สามารถผ่านเข้ารก รวมถึงน้ำนมของมารดา จึงต้องใช้ความระมัดระวังอย่างมาก เมื่อจำเป็นต้องใช้ยานี้กับสตรีมีครรภ์/ตั้งครรภ์ และสตรีในภาวะให้นมบุตร

โดยทั่วไป ก่อนให้ยาไอออน เดกซ์แทรนกับผู้ป่วยทั้งผู้ใหญ่และเด็ก แพทย์จะทดสอบฉีดยานี้เข้ากล้ามเนื้อ หรือเข้าหลอดเลือดให้ผู้ป่วยในปริมาณเล็กน้อย ขนาด 25 มิลลิกรัม และรอเป็นเวลาประมาณ 1 ชั่วโมง สำหรับในเด็กทารกให้ใช้ยานี้ลดลงมาเป็น 12.5 มิลลิกรัม จากนั้น แพทย์ พยาบาล จะคอยสังเกตอาการแพ้ยานี้ หากพบว่า ผู้ป่วยไม่มีอาการแพ้ยานี้แต่อย่างใด จึงจะดำเนินการให้ยานี้ต่อตามคำสั่งแพทย์

หลังจากได้รับยาไอออน เดกซ์แทรน แพทย์ พยาบาล จะทำการเฝ้าติดตามอาการของผู้ป่วยไม่ว่าจะเป็นเรื่อง ปริมาณของเม็ดเลือด ฮีโมโกลบิน สภาพทั่วไปของร่างกาย อย่างเช่น มีอาการท้องผูกหรือท้องเสีย ง่วงนอนบ่อย มีสีคล้ำที่ริมฝีปาก ที่เล็บนิ้ว และที่ฝ่ามือหรือไม่ นอกจากนี้ยังต้องตรวจสภาพการทำงานของหัวใจ เช่น หัวใจเต้นเร็ว หรือหัวใจเต้นผิดจังหวะ ทั้งนี้เป็นเพราะเคยมีรายงานทางคลินิกว่า ผู้ที่ได้รับยาไอออน เดกซ์แทรน บางรายจะเกิดอาการ หัวใจทำงานผิดปกติ อาการชัก เลือดเป็นกรด ตับได้รับความเสียหาย/ตับอักเสบ หากพบเห็นอาการต่างๆดังกล่าวเหล่านี้ ให้รีบพบแพทย์/มาโรงพยาบาลทันที

สำหรับข้อจำกัดและข้อควรปฏิบัติของการใช้ยาไอออน เดกซ์แทรน ที่ควรทราบมีดังนี้ เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้ที่มีประวัติแพ้ยาหรือแพ้ส่วนประกอบในสูตรตำรับยาไอออน เดกซ์แทรน
  • ห้ามใช้กับผู้ป่วยโลหิตจางที่ไม่ได้มีสาเหตุจากการขาดธาตุเหล็ก
  • ห้ามใช้กับผู้ที่มีระดับธาตุเหล็กในร่างกายสูงเกินมาตรฐาน(อ่านเพิ่มเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ภาวะขาดธาตุเหล็ก)
  • กรณีใช้ยานี้ไปสักระยะหนึ่งตามแพทย์แนะนำ แล้วอาการโลหิตจางไม่ดีขึ้น ผู้ป่วยควรรีบกลับมาพบแพทย์/มาโรงพยาบาล เพื่อแพทย์พิจารณาปรับแนวทางการรักษา
  • ผู้ป่วยต้องเข้ารับการตรวจเลือดจากโรงพยาบาลเพื่อดูความก้าวหน้าของการรักษาตามที่แพทย์นัดหมายทุกครั้ง
  • การจะใช้ยาอื่นใดร่วมกับยาไอออน เดกซ์แทรน ต้องได้รับอนุญาตจากแพทย์เท่านั้นทั้งนี้เพื่อหลีกเลี่ยงภาวะยาตีกัน(ปฏิกิริยาระหว่างยา)
  • หลังการให้ยานี้ไปแล้ว 1–7 วัน หากเกิดอาการข้างเคียง/ผลข้างเคียงจากยานี้ที่รุนแรง เช่น เป็นไข้ หนาวสั่น อ่อนเพลีย ปวดกล้ามเนื้อ ปวดข้อ คลื่นไส้อาเจียน วิงเวียน ปวดหลัง ต้องรีบนำผู้ป่วยมาพบ แพทย์/มาโรงพยาบาลทันที

คณะกรรมการอาหารและยาของไทยได้ระบุให้ยาไอออน เดกซ์แทรนที่มีจำหน่ายในประเทศไทยอยู่ในหมวดยาอันตราย ซึ่งเราจะพบเห็นการใช้ยานี้แต่ในสถานพยาบาลเท่านั้น และหากมีข้อสงสัยเพิ่มเติมเกี่ยวกับยานี้ สามารถสอบถามข้อมูลการใช้ยาไอออน เดกซ์แทรนได้จาก แพทย์ผู้ที่ทำการตรวจรักษา หรือจากเภสัชกรในสถานพยาบาลได้ตลอดเวลา

ไอออน เดกซ์แทรนมีสรรพคุณ(คุณสมบัติ)อย่างไร?

ไอออนเดกซ์แทรน

ยาไอออน เดกซ์แทรนมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้เพื่อ บำบัดอาการโลหิตจางจาก ขาดธาตุเหล็ก โดยเป็นไปตามเงื่อนไข ดังนี้

  • ใช้ยารับประทานที่ประกอบด้วยธาตุเหล็กแล้วไม่ได้ผล
  • ผู้ป่วยไม่อยู่ในสภาพที่จะรับประทานยาใดๆได้

ไอออน เดกซ์แทรนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธิ์ของยาไอออน เดกซ์แทรนคือ ตัวยาที่อยู่ในกระแสเลือด จะเข้าสู่กระบวนการทางชีวะเคมีของร่างกายที่มีชื่อเรียกว่า Reticuloendothelial system ทำให้ธาตุเหล็ก(Iron) ถูกแยกออกจากโครงสร้างหลักของยานี้ ธาตุเหล็กอิสระนี้เอง จะเป็นแหล่งสนับสนุนให้ร่างกายนำไปใช้ในกระบวนการสร้างฮีโมโกลบินซึ่งเป็นส่วนประกอบสำคัญของการผลิตเม็ดเลือดแดง และจากกลไกดังกล่าว จึงทำให้สภาวะโลหิตจางบรรเทาลง

ไอออน เดกซ์แทรนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาไอออน เดกซ์แทรนมีรูปแบบการจัดจำหน่าย เช่น

  • ยาฉีดที่ประกอบด้วยธาตุเหล็ก ขนาด 50 มิลลิกรัม/มิลลิลิตร

ไอออน เดกซ์แทรนมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?

ยาไอออน เดกซ์แทรนมีขนาดการบริหารยา/ใช้ยา เช่น

  • ผู้ใหญ่: ให้ยาทางหลอดเลือดดำครั้งละ 100-200 มิลลิกรัม 2–3 ครั้ง/สัปดาห์ โดยแพทย์จะใช้ระดับฮีโมโกลบินในร่างกาย/ในเลือดมาเป็นเกณฑ์ในการพิจารณาขนาดและความถี่ของการให้ยา
  • เด็ก: การให้ยานี้กับเด็ก แพทย์จะใช้น้ำหนักตัวเด็ก ร่วมกับระดับฮีโมโกลบินมาเป็นเกณฑ์คำนวณขนาดและความถี่ในการให้ยา

อนึ่ง:

  • ก่อนฉีดยาไอออน เดกซ์แทรน ต้องเจือจางตัวยาด้วยสารละลายบางอย่าง เช่น 0.9% Sodium chloride หรือ 5% Glucose โดยใช้อัตราส่วนดังนี้ ตัวยาไอออน เดกซ์แทรน 100–200 มิลลิกรัมต่อสารละลาย 100 มิลลิลิตร
  • ครั้งแรกที่ผู้ป่วยได้รับยาไอออน เดกซ์แทรน แพทย์จะต้องทำการทดสอบว่า ผู้ป่วยมีอาการแพ้ยานี้หรือไม่ ดังได้กล่าวแล้วใน บทนำ
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ป่วยโรคตับระยะรุนแรง หรือผู้ที่มีการติดเชื้อในไต
  • การใช้ยานี้กับสตรีให้นมบุตร มารดาต้องหยุดใช้นมมารดาเลี้ยงบุตร และ หันมาใช้นมดัดแปลงเลี้ยงทารกแทน
  • มารับการให้ยานี้ตามแพทย์นัดหมายทุกครั้ง

*****หมายเหตุ: ขนาดยาและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้ เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสม ควรต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยา ควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดรวมยา ไอออน เดกซ์แทรน ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกร ดังนี้

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้ว คลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือ แน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก
  • มีโรคประจำตัวต่างๆ อย่างเช่น โรคตับ โรคไต โรคความดันโลหิตสูง โรคความดันโลหิตต่ำ โรคหัวใจ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาไอออน เดกซ์แทรน อาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
  • หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์ หรือ กำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารกจนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมมารับการฉีดยาควรทำอย่างไร?

กรณีลืมมารับการฉีดยาไอออน เดกซ์แทรน ให้ทำการนัดหมายการฉีดยาครั้งใหม่กับ แพทย์ พยาบาล โดยเร็ว

ไอออน เดกซ์แทรนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาไอออน เดกซ์แทรนสามารถก่อให้เกิด ผลไม่พึงประสงค์จากยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)ต่อระบบอวัยวะต่างๆของร่างกายดังนี้ เช่น

  • ผลต่อระบบเลือด เช่น เม็ดเลือดแดงแตก เม็ดเลือดขาวสูง
  • ผลต่อระบบประสาท เช่น มีอาการชา วิงเวียน อาจเกิดอาการชัก ตัวสั่น ปวดศีรษะ ความรู้สึกสัมผัสเพี้ยน
  • ผลต่อระบบทางเดินอาหาร เช่น คลื่นไส้อาเจียน ปวดท้อง ท้องเสีย
  • ผลต่อระบบทางเดินปัสสาวะ เช่น มีเลือดปนมากับปัสสาวะ/ปัสสาวะเป็นเลือด
  • ผลต่อผิวหนัง เช่น มีผื่นคัน ผิวหนังบวม เหงื่อออกมาก ลมพิษ
  • ผลต่อตา เช่น ตาพร่า
  • ผลต่อสภาพจิตใจ เช่น มีอาการกระสับกระส่าย
  • ผลต่อระบบหัวใจและหลอดเลือด เช่น หัวใจเต้นผิดจังหวะ หัวใจเต้นเร็ว หรือไม่ก็หัวใจเต้นช้า ความดันโลหิตต่ำหรือไม่ก็สูง ชีพจรผิดปกติ เจ็บหน้าอก หัวใจหยุดเต้น
  • ผลต่อระบบการหายใจ เช่น หายใจลำบาก หลอดลมหดเกร็งตัว
  • ผลต่อกล้ามเนื้อ เช่น ปวดกล้ามเนื้อ เป็นตะคริว ปวดหลัง ปวดข้อ
  • อื่นๆ เช่น อาจเกิดเป็นก้อนเนื้อในบริเวณที่ฉีดยา

มีข้อควรระวังการใช้ไอออน เดกซ์แทรนอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาไอออน เดกซ์แทรน เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยานี้
  • ห้ามใช้ยาอื่นใดร่วมกับยาไอออน เดกซ์แทรน นอกจากมีคำสั่งแพทย์
  • ระหว่างหยดยานี้เข้าหลอดเลือดดำ หากพบอาการแพ้ยานี้ เช่น อึดอัด/หายใจไม่ออก/หายใจลำบาก มีผื่นขึ้นตามตัว ตัวบวม ไอ เกิดไข้ ต้องหยุดการให้ยานี้ แล้วรีบแจ้งแพทย์ทันที
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ
  • ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา”ที่รวมถึง ยาแผนปัจจุบันทุกชนิด(รวมยาไอออน เดกซ์แทรนด้วย) ยาแผนโบราณ อาหารเสริม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิด และสมุนไพรต่างๆ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้งควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด(อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.comบทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด)รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอ

ไอออน เดกซ์แทรนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาไอออน เดกซ์แทรนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

  • ห้ามใช้ยาไอออน เดกซ์แทรนร่วมกับ ยาDimercaprol ด้วยยาDimercaprol จะเกิดการรวมตัวกับธาตุเหล็กในยาไอออน เดกซ์แทรน และได้เป็นสารประกอบที่ก่อให้เกิดพิษกับไต/ไตอักเสบรุนแรงตามมา
  • หลีกเลี่ยงการใช้ยาไอออน เดกซ์แทรนร่วมกับยา Quinapril เพราะจะทำให้ร่างกายได้รับผลข้างเคียงที่สูงขึ้นจากยาไอออน ซูโครส เช่น เกิดความดันโลหิตต่ำ มีไข้ ใบหน้าแดง เจ็บหน้าอก
  • ห้ามใช้ยาไอออน เดกซ์แทรนร่วมกับ Vitamin E เพราะจะรบกวนการออกฤทธิ์ของยาไอออน เดกซ์แทรน
  • ห้ามใช้ยาไอออน เดกซ์แทรน ร่วมกับ ยาFerrous sulfate เพราะจะทำให้ผู้ป่วย ได้รับปริมาณธาตุเหล็กสูงเกินไป จนส่งผลเสียต่อร่างกายตามมา(อ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ภาวะขาดธาตุเหล็ก) กรณีต้องใช้ยาร่วมกัน ต้องเว้น ระยะเวลาห่างจากการใช้ยาไอออน เดกซ์แทรนครั้งสุดท้ายเป็นเวลา 5 วันขึ้นไป

ควรเก็บรักษาไอออน เดกซ์แทรนอย่างไร?

ควรเก็บยาไอออน เดกซ์แทรน ภายใต้อุณหภูมิ 15–30 องศาเซลเซียส(Celsius) ห้ามเก็บยาในช่องแช่แข็งตู้เย็น เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสง/แสงแดด ความร้อนและความชื้น และเก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

ไอออน เดกซ์แทรนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาไอออน เดกซ์แทรน มียาชื่อการค้า และบริษัทผู้ผลิต/ผู้จำหน่าย เช่น

ชื่อการค้าบริษัทผู้ผลิต
CosmoFer (คอสโมเฟอร์)Nebo
Dexferrum (เดกซ์เฟอร์รัม)Vifor
INFeD (อินเฟด)Patheon

บรรณานุกรม

  1. https://davisplus.fadavis.com/3976/meddeck/pdf/irondextran.pdf [2017,Nov4]
  2. https://www.accessdata.fda.gov/drugsatfda_docs/label/2009/040024s022lbl.pdf [2017,Nov4]
  3. http://www.cosmofer.com/media/248844/CosmoFer_SPC.pdf [2017,Nov4]
  4. https://www.accessdata.fda.gov/drugsatfda_docs/label/2009/040024s022lbl.pdf [2017,Nov4]
  5. http://www.mims.com/thailand/drug/info/iron%20dextran/?type=brief&mtype=generic [2017,Nov4]
  6. https://www.webmd.com/diet/supplement-guide-iron#1 [2017,Nov4]
  7. https://www.drugs.com/cdi/iron-dextran-complex.html [2017,Nov4]
  8. https://www.drugs.com/sfx/iron-dextran-side-effects.html [2017,Nov4]
  9. https://www.drugs.com/drug-interactions/iron-dextran-index.html?filter=2 [2017,Nov4]