ไฟโสสติกมีน (Physostigmine)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 8 มกราคม 2558
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

ไฟโสสติกมีน (Physostigmine) หรืออีกชื่อหนึ่งคือ อีเซรีน (Eserine) จัดเป็นสารประเภท Parasympathomimetic Alkaloid (สารกระตุ้นระบบประสาทอัตโนมัติประเภทพาราซิมพาธีติก) ถูกสังเคราะห์ขึ้นครั้งแรกในปี ค.ศ. 1935 (พ.ศ. 2478) วงการแพทย์ได้นำมาใช้เป็นยารักษาอาการของโรคต้อหิน, Alzheimer’s disease, ภาวะกระเพาะอาหารไม่ค่อยบีบตัวหรือเคลื่อนตัวช้า ในระยะหลังได้นำมาทดลองรักษาโรคความดันโลหิตต่ำอีกด้วย รูปแบบยาไฟโสสติกมีนที่พบเห็น จะเป็นยาฉีด ยาหยอดตา และยารับประทาน (ปัจจุบันไม่มีการผลิตแล้วเพราะมีตัวยาอื่นๆที่มีผล ข้างเคียงน้อยกว่าผลิตขึ้นมาใช้แทน)

ตัวยาไฟโสสติกมีนสามารถผ่านกลุ่มหลอดเลือดแดงที่ห่อหุ้มสมองได้ ด้วยกลไกนี้ประกอบกับฤทธิ์ของตัวยาจึงทำให้ไฟโสสติกมีนถูกนำมาใช้รักษาอาการทางสมองที่มีผลกระทบจากยา Atropine ได้อีกด้วย แต่ต้องอาศัยหัตถการทางการแพทย์ที่ถูกต้องประกอบในการใช้ยาซึ่งจะกระทำได้เฉพาะในสถานพยาบาลเท่านั้น

ไฟโสสติกมีนมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) อย่างไร?

ไฟโสสติกมีน

ยาไฟโสสติกมีนมีสรรพคุณดังนี้เช่น

  • ใช้ต้านฤทธิ์ของยากลุ่ม Anticholinergic ยาแอนตี้มัสคารินิก (Antimuscarinic drugs)
  • กระตุ้นการเคลื่อนตัว/บีบตัวของลำไส้หลังการผ่าตัด (Stimulate peristalsis in post operative intestinalatony)
  • รักษาต้อหิน (Glaucoma)

ไฟโสสติกมีนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธิ์ของยาไฟโสสติกมีนคือ ตัวยาจะแสดงฤทธิ์ต่อสารสื่อประสาท Acetyl choline (มีหน้าที่ประสานงานระหว่างระบบประสาทกับการทำงานของกล้ามเนื้อ) จึงส่งผลทำให้เกิดฤทธิ์รักษาตามสรรพคุณ

ไฟโสสติกมีนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาไฟโสสติกมีนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายดังนี้เช่น

  • ยาฉีดขนาด 2 มิลลิกรัม/2 มิลลิลิตร
  • ยาหยอดตาที่ผสมร่วมกับยาอื่นเช่น Physostigmine 2% + Pilocarpine Nitrate 0.25% ต่อ 5 มิลลิลิตร

ไฟโสสติกมีนมีขนาดการใช้ยาอย่างไร?

ยาไฟโสสติกมีนมีขนาดการใช้ยาดังนี้เช่น

ก. สำหรับรักษาฤทธิ์ของยากลุ่ม Anticholinergic drug (ใช้เฉพาะในสถานพยาบาล):

  • ผู้ใหญ่: เริ่มต้นฉีดยาที่ขนาด 0.5 - 2 มิลลิกรัมโดยฉีดเข้าเส้นเลือดดำหรือฉีดเข้ากล้ามเนื้ออย่างช้าๆ ฉีดซ้ำทุก 20 นาทีจนอาการดีขึ้น หากการให้ยาครั้งแรกทำใหผู้ป่วยอาการดีขึ้น สามารถให้ยาซ้ำได้ในขนาด 1 - 4 มิลลิกรัมในช่วงเวลา 30 - 60 นาทีถัดมา
  • เด็ก: เริ่มต้นฉีดยาที่ขนาด 0.02 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัมโดยฉีดเข้าเส้นเลือดดำหรือฉีดเข้ากล้ามอย่างช้าๆ ฉีดซ้ำทุก 5 - 10 นาทีจนอาการดีขึ้น ขนาดการให้ยาไม่ควรเกิน 2 มิลลิกรัม

ข. สำหรับกระตุ้นการบีบตัวของลำไส้เล็กหลังจากเข้ารับการผ่าตัด (ใช้เฉพาะในสถาน พยาบาล):

  • ผู้ใหญ่: ฉีดยา 0.5 - 2 มิลลิกรัมโดยฉีดเข้าเส้นเลือดดำหรือฉีดเข้ากล้ามเนื้อก็ได้
  • เด็ก: สำหรับการใช้ยานี้ในเด็กขึ้นอยู่กับแพทย์ผู้รักษาพิจารณาเป็นกรณีไป หรือถ้าพบว่ามีความเสี่ยงอันตรายของการใช้ยานี้กับเด็ก แพทย์อาจเลี่ยงและใช้ยาอื่นแทน

ค. สำหรับต้อหิน (Glaucoma):

  • ผู้ใหญ่: หยอดตา 1 หยดวันละ 3 ครั้ง
  • เด็ก: ต้อหินเป็นโรคในผู้ใหญ่จึงไม่มีข้อมูลการใช้ยานี้ในเด็กที่แน่ชัด การใช้ยานี้ในเด็ก จึงขึ้นกับดุลพินิจของแพทย์ผู้ให้การรักษา

*****หมายเหตุ:

  • การได้รับยาไฟโสสติกมีนเกินขนาดอาจทำให้เกิดภาวะ Cholinergic crisis ซึ่งสังเกตได้จากอาการเหงื่อออกมาก น้ำตาไหล การบีบตัวของช่องทางเดินอาหารมากขึ้น หัวใจเต้นช้าลง รวมถึงมีอาการเกร็งตัวของหลอดลม/หายใจลำบาก หากเกิดอาการดังกล่าวควรรีบพาผู้ป่วยไปพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลทันที
  • ขนาดยาและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสมควรต้องปรึกษาแพทย์ หรือเภสัชกรก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาไฟโสสติกมีน ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรดังนี้

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิดเช่น กินยาแล้ว คลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก
  • มีโรคประจำตัวต่างๆรวมทั้งกำลังกินยาหรืออาหารเสริมอะไรอยู่ เพราะยาไฟโสสติกมีนอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรือเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆและ/หรือกับอาหารเสริมที่กินอยู่ก่อน
  • หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรกและเข้าสู่ทารก จนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมหยอดตาด้วยยาไฟโสสติกมีนสามารถหยอดตาเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้เคียงกับการหยอดตาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

ไฟโสสติกมีนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาไฟโสสติกมีนสามารถก่อให้เกิดผลไม่พึงประสงค์ (ผลข้างเคียง) ดังนี้เช่น มีผลกระทบต่อการทำงานของสมอง น้ำลายหลั่งออกมามาก คลื่นไส้ อาเจียน เป็นตะคริวที่ท้อง ท้องเสีย ระบบ/ภาวะหายใจล้มเหลว กรณีที่เป็นยาหยอดตา อาจก่อให้เกิดอาการปวดตา ตาพร่า น้ำตาออกมาก รูม่านตาหด/ตีบ

มีข้อควรระวังการใช้ไฟโสสติกมีนอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาไฟโสสติกมีนดังนี้เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้แพ้ยานี้
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ป่วยที่เป็นโรคต้อหินบางชนิด (Secondary glaucoma)
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ที่มีภาวะม่านตาอักเสบแบบเฉียบพลัน (Acute iritis) หรือ Acute uveitis หรือ Anterior uveitis (อ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ยูเวียอักเสบ การอักเสบของยูเวีย)
  • ควรหยุดการใช้ยาไฟโสสติกมีนก่อนเข้ารับการผ่าตัดตา
  • หลีกเลี่ยงการใช้ยานี้กับหญิงตั้งครรภ์และหญิงที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร
  • ระวังการใช้ยานี้กับผู้ที่มีประวัติจอตาหลุดลอก (Retinal detachment)
  • ระวังการใช้ยานี้กับเด็กที่มีสายตาสั้น
  • ระวังการใช้ยานี้กับกลุ่มผู้ป่วยที่ต้องขับขี่ยวดยานพาหนะในที่มืด
  • ระวังและหลีกเลี่ยงการใช้คอนแทคเลนส์เมื่อใช้ยานี้หยอดตา
  • การใช้ยานี้เป็นเวลานานอาจทำให้เกิดขอบตาเปลี่ยนเป็นสีขาว มักพบในกลุ่มคนผิวสี
  • ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาไฟโสสติกมีนด้วย) ยาแผนโบราณทุกชนิด และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้งควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

ไฟโสสติกมีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาไฟโสสติกมีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นดังนี้เช่น

  • การใช้ยาไฟโสสติกมีนร่วมกับยาบางกลุ่มสามารถทำให้ประสิทธิภาพของยาไฟโสสติกมีนลดลงไป ยากลุ่มดังกล่าวเช่น Quinine (ยาโรคไข้จับสั่น), Chloroquine (ยาโรคไข้จับสั่น), Hydroxychloroquine (ยาโรคไข้จับสั่น), Quinidine, Procainamide (ยาโรคหัวใจเต้นผิดจังหวะ), Lithium, Propafenone (ยาโรคหัวใจเต้นผิดจังหวะ) และยากลุ่ม Beta blockers หากมีความจำเป็นต้องใช้ยาร่วมกันแพทย์จะปรับขนาดการใช้ให้เหมาะสมเป็นกรณีไป
  • การใช้ยาไฟโสสติกมีนร่วมกับยากลุ่ม Beta blockers สามารถก่อให้เกิดภาวะหัวใจเต้นช้าผิดปกติ หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน

ควรเก็บรักษาไฟโสสติกมีนอย่างไร?

ควรเก็บยาไฟโสสติกมีนที่อุณหภูมิระหว่าง 15 - 30 องศาเซลเซียส (Celsius) ห้ามเก็บยาในช่องตู้แช่แข็งของตู้เย็น เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด เก็บยาให้พ้นแสงแดดและความชื้น ไม่ควรเก็บยาในห้องน้ำ และเก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

ไฟโสสติกมีนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาไฟโสสติกมีนที่จำหน่ายในประเทศไทย มียาชื่อการค้าอื่นและบริษัทผู้ผลิตเช่น

ชื่อการค้า บริษัทผู้ผลิต
Bi Miotic (ไบ ไมโอติก)Bell Pharma
Antilirium (แอนไทไลเรียม)Forest
Isopto Eserine (ไอซอปโต อีเซอรีน)Alcon

บรรณานุกรม

1 http://en.wikipedia.org/wiki/Physostigmine [2014,Dec20]
2 http://www.drugs.com/dosage/physostigmine-ophthalmic.html#Usual_Adult_Dose_for_Glaucoma [2014,Dec20]
3 http://www.mims.com/usa/drug/info/physostigmine/?type=full&mtype=generic#Dosage [2014,Dec20]
4 http://www.drugs.com/drug-interactions/physostigmine-index.html?filter=2#Q [2014,Dec20]
5 http://www.medindia.net/drug-price/physostigmine/bi-miotic.htm [2014,Dec20]
6 http://www.drugs.com/monograph/antilirium.html [2014,Dec20]
7 http://www.mims.com/Singapore/drug/info/Antilirium/ [2014,Dec20]
8 http://www.pharmacychoice.com/mdx/drugpoint.cfm?docID=922611&letter=C&type=Drug%20Class&class=Cholinergic&text=Physostigmine [2014,Dec20]
9 http://books.google.co.th/books?id=FDisTRAhLRoC&pg=PA82&lpg=PA82&dq=isopto+eserine+manufacturer&source=bl&ots=PnsEHTCs0h&sig=
Zx3wcWKrdjbONZM8rNxWrxO98s0&hl=th&sa=X&ei=509pVPX8FIayuATflYCIAQ&ved=0CEEQ6AEwBA#v=onepage
&q=isopto%20eserine%20manufacturer&f=false [2014,Dec20]