โรคสมองเหตุจากโรคตับ (Hepatic encephalopathy)

  • โดย ศ.นพ.สมศักดิ์ เทียมเก่า
  • 19 กันยายน 2564
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

สมอง เป็นอวัยวะที่สำคัญ เนื่องจากเป็นศูนย์ควบคุม และสั่งการของอวัยวะระบบต่างๆในร่างกาย ความผิดปกติของสมองอาจมีสาเหตุโดยตรงจากรอยโรคในสมองเอง แต่บางครั้งเป็นผลจากความผิดปกติของระบบอวัยวะอื่นๆในร่างกาย ที่ส่งผลเสียต่อสมอง โรคตับเป็นโรคหนึ่งที่ส่งผลกระทบต่อสมอง และเป็นโรคที่พบบ่อยมากขึ้นในปัจจุบัน ดังนั้น เราจึงควรต้องมีความเข้าใจในเบื้องต้นใน ‘ภาวะ/โรคสมองเหตุจากโรคตับ (Hepatic encephalopathy)’ ให้ดี

โรคสมองเหตุจากโรคตับคืออะไร?

โรคสมองเหตุจากโรคตับ

โรคสมองเหตุจากโรคตับคือ ภาวะที่ก่ออาการผิดปกติทางสมอง(โรค-อาการ-ภาวะ) เช่น สับสน ซึม โคม่า ซึ่งเป็นผลมาจากการทำงานของตับผิดปกติไป (โรคตับ) ทำให้มีของเสียที่ตับต้องกำจัดออก คั่งในร่างกาย จึงส่งผลกะทบต่อการทำงานของสมอง

โรคสมองเหตุจากโรคตับเกิดได้อย่างไร?

โรคสมองเหตุจากโรคตับ เกิดจากเมื่อตับสูญเสียหน้าที่ปกติไป ทำให้ไม่สามารถเผาผลาญ และขับออกของเสียต่างๆออกจากร่างกายตามปกติ ของเสียที่คั่งสูงมากขึ้นในเลือด โดยเฉพาะแอมโมเนีย และกรดอะมิโน (Amino acid) บางชนิดที่ถูกสร้างโดยแบคทีเรียในลำ ไส้ ซึ่งของเสียดังกล่าวนั้น เป็นสารพิษต่อสมอง จึงทำให้สมองเกิดภาวะ/อาการผิดปกติขึ้น

ใครมีโอกาส/ปัจจัยเสี่ยงเกิดโรคสมองเหตุจากโรคตับ?

ผู้ที่มีโอกาส/ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคสมองเหตุจากโรคตับ ได้แก่

  • โรคตับอักเสบเรื้อรัง
  • โรคตับแข็ง
  • มีภาวะท้องมาน (Ascites) และ
  • กลุ่มผู้ป่วยตับวายแบบเฉียบพลัน เช่น จากสารพิษ (อ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง โรคสมองเหตุจากสารพิษ), จากไวรัสตับอักเสบ เป็นต้น

อาการทางสมองจากโรคสมองเหตุจากโรคตับมีอะไรบ้าง?

อาการทางสมองจากโรคสมองเหตุจากโรคตับ ได้แก่

  • ความผิดปกติของระดับการรู้สึกตัว เริ่มจากนอนกลางวันมาก ตื่นกลางคืน เฉื่อยชา ไม่ค่อยเคลื่อนไหว
  • บุคลิกภาพเปลี่ยนไปจากเดิม ซึ่งญาติจะสังเกตได้ง่าย
  • ความสามารถในการจำหรือทำกิจกรรมลดลง
  • พูดช้า พูดลำบาก ไม่ค่อยพูด
  • มือสั่น ซึ่งตรวจพบได้ง่าย โดยให้ผู้ป่วยยกแขน และกระดกข้อมือขึ้น จะพบการกระตุกของมือ เป็นระยะๆ เรียกว่า Flapping tremor (เกิดจากสมองสูญเสียคำสั่งเป็นระยะๆ)
  • หายใจแรงลึก มีกลิ่นเหม็นของลมหายใจ เรียกว่า Fetor hepaticus
  • อาการของโรคตับ เช่น ตาเหลือง-ตัวเหลือง
  • ถ้าอาการรุนแรงอาจหมดสติ โคม่า หรือชักได้

ควรพบแพทย์เมื่อไร?

ผู้ป่วยควรมาพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลตั้งแต่เริ่มมีการนอนที่ผิดปกติ หรือพฤติกรรมผิด ปกติ ไม่ควรรอให้เป็นมาก หรือกรณีมีภาวะติดเชื้อในผู้ป่วยโรคตับ หรือผู้ป่วยโรคตับที่ อุจจาระเป็นเลือด อาเจียนเป็นเลือด ทานอาหารได้น้อยลง ก็ควรรีบมาพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลเช่น กัน

แพทย์วินิจฉัยโรคสมองเหตุจากโรคตับได้อย่างไร?

แพทย์วินิจฉัยโรคสมองเหตุจากโรคตับได้จาก

  • อาการผิดปกติดังได้กล่าวข้างต้นใน ‘หัวข้อ อาการฯ’
  • ผลการตรวจเลือดดูหน้าที่การทำงานของตับ พบตับสูญเสียหน้าที่อย่างมาก หรือมีการอักเสบของตับ (ตับอักเสบ) รุนแรง
  • แพทย์มีการสืบค้นหาสาเหตุอื่นๆที่จะส่งผลต่อสมองไม่พบ เช่น จากเนื้องอกสมอง/ มะเร็งสมอง
  • การตรวจคลื่นไฟฟ้าสมองพบความผิดปกติเข้าได้กับภาวะสมองผิดปกติเหตุโรคตับ
  • ตรวจพบแอมโมเนียสูงในเลือด

อนึ่ง ในทางปฏิบัติ การตรวจพบความผิดปกติเพียงในข้อ 1-3 ก็เพียงพอในการวินิจฉัย โรคสมองเหตุจากโรคตับได้แล้ว

รักษาโรคสมองเหตุจากโรคตับอย่างไร?

การรักษาโรคสมองเหตุจากโรคตับ ประกอบด้วย

  • การรักษา เพื่อกำจัดสาเหตุที่เป็นปัจจัยกระตุ้นให้เกิดการคั่งของ ของเสียในร่างกาย เช่น ท้องผูก ภาวะติดเชื้อ ระดับสารโพแทสเซียมในเลือดต่ำ ภาวะเลือดออกในทางเดินอาหาร ภาวะน้ำตาลในเลือดผิดปกติ และ/หรือเกลือแร่อื่นๆในเลือดผิดปกติ
  • การให้ยาปฏิชีวนะ กรณีมีการติดเชื้อ
  • การให้ยาแก้ท้องผูก/ยาระบาย แลคตูโลส (Lactulose) จะทำให้มีการระบายสารพิษที่อยู่ในลำไส้ออกมาได้ และสามารถลดการสร้างแอมโมเนียของร่างกายลงได้
  • ให้อาหารที่มีโปรตีนต่ำๆ เพื่อลดการเกิดของเสียจากโปรตีน ที่จะเปลี่ยนไปเป็นแอม โมเนีย
  • ให้น้ำที่เพียงพอกับความต้องการของร่างกาย เพื่อป้องกันภาวะขาดน้ำ ที่จะทำให้ของเสียคั่งในร่างกายมากขึ้น

โรคสมองเหตุจากโรคตับก่อผลข้างเคียงอย่างไร?

โรคสมองเหตุจากโรคตับมีผลข้างเคียง/ภาวะแทรกซ้อน คือ ทำให้ผู้ป่วยต้องนอนรักษาในโรงพยาบาลนานขึ้น ดังนั้น จึงมีโอกาสติดเชื้อในโรงพยาบาลได้สูง ซึ่งทำให้มีโอกาสตาย ได้ นอกจากนั้น ยังอาจเสียชีวิตได้จากผลข้างเคียงอื่นๆ เช่น ภาวะเกลือแร่ผิดปกติ ตับวายมากขึ้น ไตวาย เป็นต้น

โรคสมองเหตุจากโรคตับมีการพยากรณ์โรคอย่างไร?

การพยากรณ์โรคของโรคสมองเหตุจากโรคตับ ขึ้นกับสาเหตุ เช่น

  • ถ้าเป็นสาเหตุที่เกิดจากตับวายเฉียบพลัน เช่น จากไวรัสตับอักเสบ มักรักษาได้หาย
  • แต่ถ้าเป็นสาเหตุจากโรคตับเรื้อรัง เช่น โรคตับแข็ง โรคทางสมองสาเหตุจากโรคตับนี้มักรักษาไม่หายขาด มักเป็นๆหายๆ โดยจะเกิดเป็นซ้ำเมื่อมีปัจจัยกระตุ้นให้ตับเสียหน้าที่การทำงานเพิ่มขึ้น

ดูแลตนเองอย่างไร? ควรพบแพทย์ก่อนนัดเมื่อใด?

การดูแลตนเอง และการพบแพทย์/มาโรงพยาบาลก่อนนัด เมื่อมีโรคสมองเหตุจากโรคตับคือ

  • ต้องเลิกดื่มแอลกอฮอล์โดยเด็ดขาด
  • ทานยาตามแพทย์สั่งสม่ำเสมอ ไม่ขาดยา
  • ดูแลตนเองให้แข็งแรง ลดโอกาสติดเชื้อ ด้วยการรักษาสุขอนามัยพื้นฐาน (สุขบัญญัติแห่งชาติ)
  • หลีกเลี่ยงผลิตภัณฑ์เสริมอาหารต่างๆ สมุนไพร หรือยาต่างๆที่ไม่จำเป็น
  • ทานอาหารโปรตีนจาก เนื้อแดง ตับ อาหารทะเลให้ลดลง ใช้โปรตีนจาก ปลา และจากพืชชดเชย
  • พบแพทย์ตรงตามนัดเสมอและ
  • ควรพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลก่อนนัด เมื่อ
    • มีอาการเป็นมากขึ้น
    • ซึมลง
    • นอนหลับผิดเวลาต่อเนื่อง
    • อุจจาระเป็นเลือด หรือถ่ายดำเหมือนยางมะตอย
    • อาเจียนเป็นเลือด
    • ตาและตัวเหลือง(ดีซ่าน) มากขึ้น
    • มีไข้
    • และ/หรือเมื่อกังวลในอาการ

ป้องกันโรคสมองเหตุจากโรคตับได้หรือไม่?

ป้องกันโรคสมองเหตุจากโรคตับได้โดย

  • ดูแลป้องกันไม่ให้เกิดโรคตับ เช่น
    • ไม่ควรดื่มเครื่องดื่มแอลกอฮอล์
    • ฉีดวัคซีนตับอักเสบบี
    • หลีกเลี่ยงการใช้ยาหรือสารเคมีต่างๆโดยไม่จำเป็น
    • และรักษาสุขภาพให้แข็งแรง ป้องกันการติดเชื้อต่างๆด้วยการรักษาสุขอนามัยพื้นฐาน (สุขบัญญัติแห่งชาติ)
  • ถ้าเป็นโรคตับ ต้องระมัดระวัง ไม่ให้มีปัจจัยกระตุ้นให้ตับทำงานมากขึ้น เช่น
    • เลือดออกในทางเดินอาหาร
    • ท้องผูก
    • ภาวะติดเชื้อต่างๆ
    • และ/หรือ กินอาหารโปรตีนจากสัตว์ (โดยเฉพาะสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม) ในปริมาณสูงๆ

สรุป

สมองเป็นอวัยวะที่ต้องดูแลให้ดี ซึ่งการดูแลที่ดีนั้นทำได้ไม่ยาก เพียงแค่ท่านดูแลตน เองให้แข็งแรง ปราศจากโรค และมีการฝึกสมองให้แข็งแรงเสมอ โดยการพูด อ่าน เขียน ทำแบบฝึก หัด หรือเล่นเกมส์ เพื่อพัฒนาสมองเป็นประจำ