article detail

โปรเจสติน (Progestins)

• โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
• 8 พฤษภาคม 2565
• Tweet

สารบัญ

• บทนำ: คือยาอะไร?
• โปรเจสตินมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?
• โปรเจสตินมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?
• โปรเจสตินมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?
• โปรเจสตินมีขนาดรับประทานอย่างไร?
• เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?
• หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?
• โปรเจสตินมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?
• มีข้อควรระวังการใช้โปรเจสตินอย่างไร?
• โปรเจสตินมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?
• ควรเก็บรักษาโปรเจสตินอย่างไร?
• โปรเจสตินมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?
• บรรณานุกรม

บทความที่เกี่ยวข้อง

• ยารักษาโรค (Pharmaceutical drug)
• ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด
• ยาเม็ดคุมกำเนิด (Birth control pill)
• ยาฝังคุมกำเนิด
• ยาฉีดคุมกำเนิด (Injectable contraceptive)
• มะเร็งไต (Kidney cancer)
• มะเร็งเยื่อบุโพรงมดลูก (Endometrial cancer)
• มะเร็งเต้านม (Breast cancer)
• ภาวะขาดประจำเดือน (Amenorrhea)

บทนำ: คือยาอะไร?

 โปรเจสติน (Progestins)  คือ ยาที่เป็นฮอร์โมนโปรเจสโตเจนสังเคราะห์ (Synthetic progestogen) สามารถออกฤทธิ์ได้คล้ายกับฮอร์โมนเพศในร่างกายโดยเฉพาะกับสตรี ประโยชน์ทางคลินิกที่ถูกนำ มาใช้อย่างเป็นทางการคือ ใช้เป็นยาคุมกำเนิดโดยใช้เป็นลักษณะฮอร์โมนเดี่ยวหรือผสมร่วมกับฮอร์โมนเอสโตรเจนก็ได้ ประโยชน์อีกประการได้แก่ การนำยาโปรเจสตินมาป้องกันโรคมะเร็งเยื่อบุโพรงมดลูก, บางกรณียาโปรเจสตินก็ยังถูกนำไปใช้บำบัดอาการจากภาวะขาดประจำเดือน, ภาวะเลือดออกผิดปกติจากโพรงมดลูก/เลือดออกกะปริบกะปรอยทางช่องคลอด, เยื่อบุโพรงมดลูกเจริญผิดปกติ, โรคมะเร็งไต, มะเร็งเต้านม, และมะเร็งต่อมลูกหมาก

อาจจำแนกยาฮอร์โมนโปรเจสตินออกเป็นรุ่น(Generation)ของยาโดยอาศัยการพัฒนาและค้นพบได้ตามลำดับต่อไปนี้

• โปรเจสติน รุ่นที่ 1: เช่น Ethisterone, Norethisterone, Norethisterone acetate, Norethynodrel, Etynodiol diacetate, Medroxyprogesterone acetate, Megestrol acetate
• โปรเจสติน รุ่นที่ 2: เช่น Norgestrel, Levonorgestrel
• โปรเจสติน รุ่นที่ 3: เช่น Norgestimate, Norelgestromin, Desogestrel, Etonogestrel,
• โปรเจสติน รุ่นที่ 4: เช่น Dienogest, Drospirenone, Nestorone, Nomegestrol acetate,Trimegestone

ทั้งนี้การนำยาโปรเจสตินผสมร่วมกับเอสโตรเจนในสัดส่วนของฮอร์โมนที่แตกต่างกันได้ประสบความสำเร็จในการคุมกำเนิดเป็นอย่างมากโดยมีการคำนวณระยะเวลาของการใช้ฮอร์โมนผสมเป็นเวลา 20 หรือ 21 วันและหยุดการใช้ 7 - 8 วันเพื่อให้สัมพันธ์กับรอบประจำเดือนในเพศหญิง

รูปแบบยาแผนปัจจุบันของยาโปรเจสตินที่พบเห็นการใช้บ่อยๆได้แก่ ยาเม็ดชนิดรับประทาน  ยาฉีดชนิดเข้ากล้ามเนื้อ หรือใช้เป็นชนิดยาฝังคุมกำเนิด เป็นต้น

ยาโปรเจสตินมีกลไกการออกฤทธิ์หลายขั้นตอนซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นประโยชน์ทางคลินิก สามารถสรุปเป็นข้อๆได้ดังนี้ เช่น

• ช่วยควบคุมการมีรอบเดือน/รอบประจำเดือนได้อย่างเหมาะสมตรงเวลา
• ช่วยป้องกันมิให้ฮอร์โมนเอสโตรเจนแสดงฤทธิ์กระตุ้นการสร้างเยื่อบุมดลูกให้มีชั้นที่หนา หรือเจริญจนเกินไป
• บำบัดอาการปวดประจำเดือนอันเนื่องจากเยื่อบุโพรงมดลูกเจริญผิดที่
• ช่วยบำบัดอาการ มะเร็งเต้านม  มะเร็งไต หรือ มะเร็งเยื่อบุโพรงมดลูก โดยยาโปรเจสตินจะปรับเปลี่ยนความสามารถของเซลล์มะเร็งไม่ให้ตอบสนองกับฮอร์โมนอื่นๆในร่างกาย ด้วยกลไกนี้ทำให้เซลล์มะเร็งเหล่านั้นหยุดการเจริญเติบโตได้
• ใช้ยาโปรเจสตินเป็นตัวทดสอบว่าร่างกายมีการผลิตฮอร์โมนชนิดอื่นๆ อย่างเช่น Estrogen หรือไม่
• ช่วยบำบัดภาวะเบื่ออาหาร และมีการสูญเสียมวลกล้ามเนื้ออย่างรุนแรงในผู้ป่วยเอดส์

การจะใช้ยาโปรเจสตินในลักษณะใดควรต้องขึ้นอยู่กับแพทย์เท่านั้น ทั้งนี้ข้อจำกัดหลาย                    ประการที่ทำให้แพทย์ไม่สามารถใช้โปรเจสตินในการรักษาอาการของผู้ป่วยได้เพราะการใช้ยา               โปเจสตินจะทำให้อาการผู้ป่วยแย่ลง เช่น

• เป็นผู้ป่วย โรคหืด โรคลมชัก โรคหัวใจและหลอดเลือด หรือมีการไหลเวียนเลือดในร่างกายผิดปกติ เป็นโรคไตขั้นรุนแรง หรือป่วยด้วยโรคไมเกรน
• มีภาวะเลือดประจำเดือนออกผิดปกติโดยที่ยังไม่ทราบสาเหตุ
• เป็นผู้ที่มีประวัติหลอดเลือดอุดตัน
• เป็นผู้ที่เป็นหลอดเลือดขอดในบริเวณขา/หลอดเลือดดำขอด
• เป็นผู้ป่วยภาวะหัวใจล้มเหลว ผู้ป่วยโรคตับ
• เป็นผู้ป่วยความจำเสื่อม

ดังนั้น จะเห็นได้ว่ามีเงื่อนไขทางสุขภาพอย่างมากมายที่เป็นข้อห้ามและข้อควรระวังก่อนการ ใช้ยาโปรเจสติน ผู้บริโภคจึงไม่ควรไปซื้อหายาโปรเจสตินมารับประทานเองโดยมิได้มีการปรึกษากับแพทย์ หรือการใช้ยาฮอร์โมนนี้เป็นเวลาที่ยาวนานเกินไป ล้วนแล้วจะก่อให้เกิดผลเสียมากกว่าผลดีทั้งสิ้น

โปรเจสตินมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?

ยาโปรเจสตินมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้: เช่น

• ใช้เป็นยาคุมกำเนิดป้องกันการตั้งครรภ์
• ช่วยให้รอบประจำเดือนเป็นไปอย่างปกติ
• ป้องกันการหนาตัวจนเกินไปของเยื่อบุมดลูก

โปรเจสตินมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธิ์ของยาโปรเจสตินคือ ตัวยาจะออกฤทธิ์ต่อเซลล์ของร่างกายโดยยาจะ     กระจายตัวไปตามแกนระบบประสาท ที่เรียกว่า ไฮโปธาลามิก-พิทูอิทารี-อะดรีนัล (Hypothalamic-Pituitary-Adrenal axis, แกนหรือวงจรที่ควบคุมการทำงานของต่อมไร้ท่อต่างๆ เช่น ต่อมใต้สมอง, ต่อมหมวกไต) ซึ่งจะรบกวนกระบวนการเจริญพันธุ์รวมถึงปรับสมดุลของฮอร์โมนเพศในร่างกายอย่างเหมาะสม ด้วยกระบวนการดังกล่าวจะช่วยยับยั้ง/ป้องกันการตกไข่ บำบัดรักษากลุ่มเซลล์มะเร็งบางประเภทมิให้เจริญเติบโตและลุกลาม จากกลไกเหล่านี้จึงเป็นที่มาของสรรพคุณ

โปรเจสตินมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาโปรเจสตินมีรูปแบบการจัดจำหน่าย:        

• ยาเม็ดชนิดรับประทานทั้งประเภทยาเดี่ยวและยาที่ผสมร่วมกับฮอร์โมนเพศตัวอื่น
• ยาฉีดคุมกำเนิด
• ยาฝังคุมกำเนิด

โปรเจสตินมีขนาดรับประทานอย่างไร?

ยาโปรเจสติน ทั้งยาชนิดรับประทานและยาฉีดมีขนาดการใช้ที่แตกต่างกันไปทั้งนี้ขึ้นกับอาการแต่ละโรคและการตอบสนองของร่างกายผู้ป่วย การบริหารยา/ใช้ยาในกลุ่มนี้จึงต้องเป็นไปตามคำสั่งของแพทย์เท่านั้น 

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดรวมถึงยาโปรเจสติน ผู้ป่วยควรแจ้ง  แพทย์ พยาบาล และ เภสัชกร เช่น

• ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้วคลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก/ หอบเหนื่อย
• มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาโปรเจสตินอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
• หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรกและเข้าสู่ทารก จนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยาโปรเจสติน สามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้เคียงกับการรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มขนาดรับประทานเป็น 2 เท่า

อย่างไรก็ตามเพื่อประสิทธิผลของการรักษาควรรับประทานยาโปรเจสตินให้ตรงเวลา

โปรเจสตินมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาโปรเจสตินอาจก่อให้เกิดผล/อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา(ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)  เช่น

• มีประจำเดือนมามากในช่วงการใช้ยาแรกๆ
• ระดับน้ำตาลในเลือดผิดปกติ
• มีอาการปากคอแห้ง
• ปัสสาวะบ่อย
• เบื่ออาหาร
• กระหายน้ำ
• ผู้ป่วยบางรายอาจเกิดอาการปวดศีรษะไมเกรน
• การพูดไม่ชัด การมองเห็นภาพผิดปกติ
• อึดอัด/หายใจลำบาก
• วิงเวียน
• คลื่นไส้อาเจียน
• ปวดท้อง
• เป็นตะคริวที่ท้อง
• เท้าบวม
• ความดันโลหิตสูงเพิ่มขึ้น
• ง่วงนอน
• อารมณ์แปรปรวน
• หงุดหงิด
• น้ำหนักตัวเพิ่ม

มีข้อควรระวังการใช้โปรเจสตินอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาโปรเจสติน  เช่น

• ห้ามใช้กับผู้แพ้ยานี้
• หยุดการใช้ยานี้หากพบว่ามีประจำเดือนไหลไม่หยุดหรือไม่มีประจำเดือนภายหลังใช้ยาไปแล้ว 45 วัน แล้วกลับมาปรึกษาแพทย์/มาโรงพยาบาลโดยเร็ว หรือทันทีกรณีเลือดประจำเดือนออกมากหรือออกไม่หยุด
• ห้ามปรับขนาดรับประทานเช่น เพิ่มหรือลดปริมาณด้วยตนเอง
• ห้ามใช้ยานี้กับสตรีตั้งครรภ์ สตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร เด็ก (นิยามคำว่าเด็ก) และผู้สูงอายุ โดยไม่มีคำสั่งจากแพทย์
• ระวังการใช้ยานี้กับผู้ป่วยโรคความดันโลหิตสูง ผู้ป่วยโรคหัวใจ ผู้ป่วยโรคไมเกรน ผู้ป่วย โรคตับ ผู้ป่วยโรคมะเร็ง ผู้ป่วยดีซ่าน ผู้ที่เป็นหลอดเลือดดำขอด ผู้ป่วยโรคเบาหวาน ผู้ป่วยความจำเสื่อม
• หากเป็นยารับประทานควรรับประทานยานี้ให้ตรงเวลา
• ไม่ใช้ยานี้นานกว่าคำสั่งแพทย์
• ห้ามใช้ยาหมดอายุ
• ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
• ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมโปรเจสตินด้วย) ยาแผนโบราณ  อาหารเสริม   ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิด และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้งควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่ม เติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

โปรเจสตินมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาโปรเจสตินมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

• การใช้ยาโปรเจสติน ร่วมกับยา Acarbose ในผู้ป่วยโรคเบาหวานจะทำให้ประสิทธิภาพของยา Acarbose ด้อยลงไป กรณีที่ต้องใช้ยาร่วมกันแพทย์จะปรับขนาดการใช้ยาให้เหมาะสมเป็นกรณีไป
• การใช้ยาโปรเจสติน ร่วมกับยา Butalbital (ยานอนหลับ) จะทำให้ระดับยาโปเจสตินในกระแสเลือดลดต่ำลงจนอาจส่งผลต่อการมีประจำเดือนมาเร็วผิดปกติหรือเกิดภาวะตั้งครรภ์ติดตามมา กรณีจำเป็นต้องใช้ยาร่วมกันแพทย์จะปรับขนาดการใช้ยาให้เหมาะสมเป็นกรณีไป
• การใช้ยาโปรเจสติน ร่วมกับยา Diltiazem อาจทำให้ระดับโปรเจสตินในกระแสเลือดเพิ่มสูงขึ้น หากจำเป็นต้องใช้ยาร่วมกันแพทย์จะปรับขนาดรับประทานเป็นกรณีไป

ควรเก็บรักษาโปรเจสตินอย่างไร?

 ควรเก็บยาโปรเจสติน:

• เก็บยาภายใต้อุณหภูมิ 25 องศาเซลเซียส (Celsius)
• ไม่เก็บยา ในรถยนต์ หรือ ในห้องน้ำ
• เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสง/แสงแดด ความร้อน และความชื้น
• เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

โปรเจสตินมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาโปรเจสติน  มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

บรรณานุกรม

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Progestogen_(medication)#Classification_by_structure  [2022,May7]
2. https://www.drugs.com/drug-class/progestins.html  [2022,May7]
3. https://www.mayoclinic.org/drugs-supplements/progestin-oral-route-parenteral-route-vaginal-route/description/drg-20069443  [2022,May7]
4. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11861052/  [2022,May7]
5. https://www.drugs.com/drug-interactions/progesterone-index.html?filter=2&generic_only=  [2022,May7]