ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 (Wernicke encephalopathy)

  • โดย ศ.นพ.สมศักดิ์ เทียมเก่า
  • 23 มกราคม 2565
  • Tweet

สารบัญ

บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

 เราคงเคยเห็นคนที่เป็นโรคพิษสุราเรื้อรัง มีอาการสับสน พูดคุยไม่รู้เรื่อง เดินเซ มองเห็นภาพ ไม่ชัดเจน อาการผิดปกตินี้เหล่านี้คือภาวะผิดปกติทางสมองที่เรียกว่า ‘ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามิน บี 1’ หรือ ‘ภาวะสับสนเหตุขาดวิตามินบี 1 (Wernicke encephalopathy หรือ Wernicke’s encephalo pathy หรือ Wernicke disease หรือ Wernicke-Korsakoff syndrome หรือ Alcoholic encephalo pathy)’  อาการ/ภาวะผิดปกตินี้เกิดจากอะไร ร้ายแรงหรือไม่ จะรักษาหายหรือไม่ ใครที่นอกจากคนเป็นโรคพิษสุราเรื้อรังมีโอกาสเป็นภาวะผิดปกตินี้ได้บ้าง ต้องติดตามบทความนี้ครับ

หมายเหตุ: ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ได้ชื่อภาษาอังกฤษมาจาก อายุรแพทย์ทางประสาทวิทยาชาวเยอรมันชื่อ นพ. Karl Wernicke ผู้ซึ่งรายงานโรคนี้เป็นคนแรกเมื่อปี ค.ศ. 1881 (พ.ศ. 2424)

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 คืออะไร? มีอาการอย่างไร?

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี-1

 ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 คือกลุ่มอาการผิดปกติทางระบบประสาทแบบเฉียบพลัน โดยเกิดจากร่างกายขาดวิตามินบี 1 ที่อีกชื่อคือ ไทอะมีน (Thiamine หรือ Thiamin) ที่ประกอบ ด้วยอาการผิดปกติ 3 อาการหลักคือ 1. อาการผิดปกติทางการกลอกตา 2. อาการเดินเซ และ 3. อาการสับสนเฉียบพลัน

  1. ความผิดปกติในการกลอกตา: พบได้ประมาณ 29% ของผู้ป่วย มักพบว่ามีปัญหาการกลอกตาไปด้านข้างไม่ได้ หรือมีอาการตากระตุกในแนวขวาง (ซ้าย-ขวา) หรือบน-ล่างก็ได้ ในรายที่มีอาการรุนแรงมากจะเสียการกลอกตาหมดทุกทิศทางคือ ตาจะอยู่นิ่งไม่สามารถขยับได้
  2. อาการเดินเซ: คือมีความผิดปกติในการทรงตัวพบได้ประมาณ 23% ของผู้ป่วย โดย แพทย์จะตรวจพบมีการเดินเซ เดินขาถ่างกว้าง เดินก้าวสั้นๆ และล้มได้ง่าย
  3. อาการสับสนเฉียบพลัน: พบได้ถึงประมาณ 82% ของผู้ป่วย โดยมักเป็นอาการสับสนที่เกิดเฉียบพลัน  เช่น การพูดคุยไม่รู้เรื่อง ไม่รู้จักเวลา ไม่รู้จักสถานที่หรือบุคคล มีอาการเอะอะ โวยวาย  ประสาทหลอน(เช่น เห็นภาพหลอน) เป็นต้น  ร่วมกับมีอาการซึม ไม่มีสมาธิ

 นอกจากนั้นอาการและอาการแสดงอื่นๆที่อาจพบได้คือ

  • อาการของภาวะขาดวิตามินบี 1 เช่น ชาตามแขนขา, และมีรีเฟล็กซ์ (Reflex) ลดลง  
  • อาการของภาวะหัวใจล้มเหลว
  • และอาการที่ไม่จำเพาะเจาะจงอื่นๆ เช่น เบื่ออาหาร คลื่นไส้อาเจียน อ่อนเพลีย/ไม่มีแรง วิงเวียนศีรษะ  ปวดหัว  หงุดหงิดง่าย เป็นต้น

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 พบได้บ่อยแค่ไหน?

 ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 นี้พบได้ประมาณ 1% จากการตรวจศพผู้เสียชีวิต ส่วนสถิติเกิดภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ในคนที่มียังชีวิตอยู่ยังไม่ทราบแน่ชัดเพราะไม่ค่อยมีราย งาน

ทั้งนี้ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 พบได้ในทุกเพศทุกวัยโดยไม่ขึ้นกับเชื้อชาติ แต่มักพบเกิดในผู้ที่ติดสุราเรื้อรัง

ใครมีโอกาส/ปัจจัยเสี่ยงเกิดภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1?

กลุ่มผู้ที่มีโอกาส/ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 มี 2 กลุ่มหลักคือ กลุ่มผู้ป่วยที่มีประวัติดื่มแอลกอฮอล์เรื้อรัง และกลุ่มที่ไม่มีประวัติดื่มแอลกอฮอล์

ก. กลุ่มผู้ป่วยที่มีประวัติดื่มแอลกอฮอล์เรื้อรัง:

       ผู้ที่ติดสุรา/ดื่มแอลกอฮอล์เรื้อรังจะมีความเสี่ยงที่จะรับประทานวิตามินบี 1 น้อยกว่าคนปกติ และมีแนวโน้มที่จะมีภาวะขาดสารอาหารอื่นๆ (เช่น วิตามิน  เกลือแร่/ แร่ธาตุ อื่นๆ) ร่วมอีกด้วย ทั้งนี้แอลกอฮอล์/เอทานอล (Ethanol หรือ Ethyl alcohol) มีฤทธิ์ยับยั้งการดูดซึมวิตามินบี 1 จากระบบทางเดินอาหาร, ยับยั้งการเก็บสะสมวิตามินบี 1 ในตับ, และยับยั้งการทำงานของเซลล์ประสาท,  ดังนั้นจึงส่งผลให้ผู้ติดสุราเรื้อรังมีโอกาสเกิดภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ได้สูง

       อนึ่ง: อาหารมีวิตามินบี 1 สูง เช่น ธัญพืช ผักใบเขียว เนื้อสัตว์ต่างๆ

ข. กลุ่มผู้ป่วยที่ไม่มีประวัติดื่มแอลกอฮอล์เรื้อรัง:

       ผู้ป่วยกลุ่มนี้คือ ผู้ที่รับประทานอาหารได้น้อย หรือมีความผิดปกติในระบบทางเดินอาหารที่ส่ง ผลให้มีการดูดซึมสารอาหารได้น้อย สารอาหารที่รวมถึงวิตามินบี 1 จึงไม่เพียงพอต่อความต้อง การของร่างกายรวมถึงสมอง เช่น หญิงตั้งครรภ์ที่มีภาวะอาเจียนจากการแพ้ท้องรุนแรง (Hyper emesis gravidarum), ผู้ป่วยที่ได้รับการผ่าตัดตัดต่อลำไส้จากโรคต่างๆ (เช่น โรคมะเร็งลำไส้ใหญ่), ผู้ป่วยที่ได้รับการผ่าตัดกระเพาะอาหารลำไส้เพื่อลดความอ้วน (Bariatric surgery), ผู้ป่วยโรคมะเร็งที่ได้รับยาเคมีบำบัด, ผู้ป่วยเอชไอวี, ผู้ป่วยที่ได้รับสารอาหารทางหลอดเลือดดำโดยไม่ ได้รับวิตามินบี 1 ร่วมด้วย เป็นต้น

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 มีกลไกเกิดได้อย่างไร?

 ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 มีกลไกเกิดได้จากภาวะร่างกายขาดวิตามินบี 1 ที่จะเริ่มแสดงอาการกับเซลล์ที่ต้องใช้พลังงานมากในการทำงาน (เช่น เซลล์ในระบบประสาท)ก่อนเซลล์อื่นๆเนื่องจากวิตามินบี 1 ทำหน้าที่สำคัญในกระบวนการสร้างพลังงานภายในเซลล์ โดยพบว่าเซลล์ ในระบบประสาทจะได้รับผลกระทบเป็นอันดับแรก ทำให้เซลล์ประสาทไม่สามารถใช้กลูโคส (Glu cose) ในการสร้างพลังงานได้อย่างเต็มที่ ส่งผลให้เซลล์ประสาทสูญเสียการควบคุมสมดุลในการทำงานและไม่สามารถควบคุมการเก็บสารสื่อประสาทบางตัวได้ เช่น สารกลูตาเมต (Glutamate, สารที่ทำหน้าที่ช่วยในด้านการรับรู้ การเรียนรู้ และความจำ) ส่งผลให้เกิดการสะสมของเสียภายในเซลล์ประสาทซึ่งส่งผลทำให้เกิดความเสียหายต่อระบบประสาทที่อาจเสียหายอย่างถาวรถ้าไม่ได้รับการรักษาแต่เนิ่นๆ

อนึ่ง การที่สมองขาดวิตามินบี 1 เป็นระยะเวลานานก็เป็นสาเหตุที่ทำให้เกิดโรคสมองเสื่อมได้ แต่ถ้าให้การรักษาได้ทัน อาการสมองเสื่อมก็สามารถดีขึ้นหรือหายเป็นปกติได้เช่นกัน

เมื่อไหร่ควรพบแพทย์

ญาติควรนำผู้ป่วยพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลทันทีที่เห็นว่าผู้ป่วยมีการรู้สึกตัวที่เปลี่ยน ไป หรือเห็นว่าผู้ป่วยเริ่มมีปัญหาในการทานอาหารได้น้อยลงมาก และ/หรือมีอาการอาเจียนตลอด เวลา 

แพทย์วินิจฉัยภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ได้อย่างไร?

การวินิจฉัยภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ที่สำคัญ คือ แพทย์คิดถึงภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ไว้ก่อนในกรณี

  • ผู้ป่วยมีอาการดังกล่าวใน ‘หัวข้อ อาการฯ’
  • และมีประวัติติดสุราเรื้อรัง
  • หรือทานอาหารได้น้อย
  • หรือกลุ่มผู้ป่วยที่มีโอกาส/ปัจจัยเสี่ยงสูงดังกล่าวข้างต้นใน ‘หัวข้อ โอกาส/ปัจจัยเสี่ยงฯ’

ซึ่งเมื่อแพทย์สงสัยโรคนี้ ก็จะทำการตรวจร่างกายผู้ป่วยรวมถึงการตรวจร่างกายทางระบบประสาทที่จะพบว่ามีความผิดปกติดังกล่าวข้างต้นใน ‘หัวข้อ อาการฯ’

 โดยทั่วไปแล้ว เมื่อทางคลินิกบ่งบอกว่าน่ามีสาเหตุจากโรค/ภาวะนี้ แพทย์จะให้การรักษาด้วยการฉีดวิตามินบี 1 ทางหลอดเลือดดำและดูการตอบสนองของผู้ป่วย โดยมักจะไม่ได้ส่งตรวจเลือดเพื่อวัดระดับวิตามินบี 1 (เพราะเป็นการตรวจที่ใช้เทคโนโลยีที่ทำได้เฉพาะบางโรงพยาบาล), หรืออาจร่วมกับการตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ (ซีทีสแกน)สมอง

การรักษาภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ทำอย่างไร?

การรักษาภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ทำได้โดยการให้วิตามินบี 1 เข้าทางหลอดเลือดดำอย่างต่อเนื่องจนอาการผู้ป่วยดีขึ้น และให้ต่อด้วยการฉีดเข้าทางกล้ามเนื้อ และการรับประ ทานต่อไปตามลำดับ ทั้งนี้ขึ้นกับอาการผู้ป่วยและดุลพินิจของแพทย์ผู้รักษา

อนึ่ง:การทานวิตามินบี 1 นั้น

  • ส่วนใหญ่แล้วในผู้ป่วยสาเหตุจากโรคพิษสุราเรื้อรังมักต้องทานต่อเป็นระยะเวลานานประมาณ 6 เดือน แต่ถ้ายังไม่เลิกดื่มสุราก็อาจต้องทานไปเป็นระยะเวลานาน
  • ส่วนภาวะขาดวิตามินบี 1 จากการแพ้ทอง หรือจากโรคทางระบบทางเดินอาหาร ก็ทานวิตามินบี 1เป็นระยะเวลาไม่นาน เมื่ออาการดีขึ้นและรักษาควบคุมโรคที่เป็นสาเหตุได้, ทานอาหารได้ตามปกติ, ก็หยุดทานวิตามินบี 1 ได้
  • เช่นเดียวกับผู้ป่วยที่ได้รับสารอาหารทางหลอดเลือดดำ เมื่อพ้นภาวะขาดสารอาหาร ทานอาหารได้ปกติ ก็หยุดการรักษาด้วยวิตามินบี 1 ได้

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ส่งผลข้างเคียงอย่างไร?

ผลข้างเคียง/ภาวะแทรกซ้อนในระยะยาวของผู้ป่วยทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 คือ มีอาการ

  • โรคสมองเสื่อม
  • เดินเซ
  • มองเห็นภาพซ้อน
  • และเกิดภาวะเส้นประสาทส่วนปลายเสื่อม/อักเสบ/โรคเส้นประสาทร่วมด้วย

รักษาภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 นานเท่าไหร่?

ระยะเวลาการรักษาภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี1 ขึ้นกับการตอบสนองต่อการรักษาของ ผู้ป่วยและโรคประจำตัวที่เป็นสาเหตุ

การรักษาในช่วงแรก: ถ้าอาการหายได้ดี ผู้ป่วยจะได้รับการเพิ่มวิตามินบี 1 ให้ผู้ป่วยเป็นระยะ เวลาประมาณ 3 - 6 เดือน และรักษาแก้ไขโรคประจำตัวให้ควบคุมโรคนั้นๆให้ได้ดี

แต่ถ้าอาการผู้ป่วยไม่ดีขึ้น: ก็ต้องทำกายภาพบำบัดเพื่อแก้ไขภาวะความพิการที่หลงเหลือ เช่น การเดินเซ การมองเห็นภาพซ้อนจากการกลอกตาไม่ได้ดี ส่วนภาวะสับสนก็ต้องรักษาตามอา การที่หลงเหลืออยู่เป็นกรณีๆไป

ทั้งนี้การรักษาภาวะแทรกซ้อน (ผลข้างเคียง): ในระยะยาวมักเป็นการทำกายภาพบำบัด ฝึกการเดิน การทรงตัว การใช้ชีวิตทั่วๆไป, ร่วมกับการทานวิตามินบี 1 ไปตลอด

ภาวะทางสมองขาดวิตามินบี 1 มีการพยากรณ์โรคอย่างไร?

ส่วนใหญ่ผู้ป่วยภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ตอบสนองดีต่อการรักษา แต่ผู้ป่วยก็มีโอกาสถึงตายได้ถ้าได้รับการรักษาล่าช้า โดยผู้ป่วยอาจตายได้จากภาวะหัวใจวาย, การสำลักอาหาร, และ/หรือภาวะติดเชื้อ

ผู้ป่วยภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 หายเป็นปกติหรือไม่?

ผลการรักษาภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ขึ้นกับการรักษาที่รวดเร็ว เหมาะสมหรือไม่ และความรุนแรงของโรค โดยส่วนใหญ่แล้วผู้ป่วยจะตอบสนองต่อการรักษาดีมากถ้ารักษาได้เร็ว แต่ก็พบว่าประมาณ 20% ของผู้ป่วยอาการไม่ดีขึ้นเพราะมาพบแพทย์ล่าช้าที่มักเป็นผู้ป่วยในกลุ่มโรคพิษสุราเรื้อรัง

ดูแลตนเองอย่างไร?

การดูแลตนเองในผู้ป่วยภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 คือ

  • ปฏิบัติตาม แพทย์ พยาบาล นักกายภาพบำบัด แนะนำเช่น ฝึกเดิน ฝึกการกลอกตา เป็นต้น
  • กินยา/ใช้ยาต่างๆที่แพทย์สั่งให้ครบถ้วนถูกต้อง ไม่ขาดยา ไม่หยุดยาเอง
  • กินอาหารมีประโยชน์ห้าหมู่ให้ครบถ้วนในทุกมื้ออาหารโดยเฉพาะอาหารที่มีวิตามินบี 1 สูง
  • ผู้ป่วยที่เป็นโรคพิษสุราเรื้อรังก็ต้องหยุดสุราให้ได้
  • พักผ่อนให้เพียงพอ
  • ออกกำลังกายสม่ำเสมอทุกวัน
  • พบแพทย์/ไปโรงพยาบาลตามที่แพทย์นัดอย่างสม่ำเสมอ

ควรพบแพย์ก่อนนัดเมื่อใด?

การรักษาในบางกรณีในผู้ป่วยภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ต้องต่อเนื่อง เช่น ผู้ป่วยที่มีโรคพิษสุราเรื้อรัง, ผู้ป่วยที่มีภาวะขาดสารอาหารจากการผ่าตัดระบบทางเดินอาหาร, จำเป็นต้องได้ รับการรักษาต่อเนื่อง ซึ่งถ้าผู้ป่วยมีอาการผิดปกติใดๆก็ตาม เช่น ทานอาหารได้น้อยลง อาเจียนบ่อยขึ้น ซึมลง สับสนมากขึ้น หรือเมื่อกังวลในอาการ ก็ควรรีบพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลก่อนนัด

ครอบครัวมีส่วนช่วยในการดูแลผู้ป่วยอย่างไร?

ครอบครัวเป็นส่วนที่สำคัญในการร่วมดูแลผู้ป่วยภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 เพราะผู้ ป่วยเองอาจยังมีภาวะสับสนอยู่บ้าง การทานยา การดูแลตนเอง จึงทำได้ไม่เต็มที่ จึงมีความจำเป็นที่ทางครอบครัวควรต้องช่วยดูแล ประกอบกับถ้าผู้ป่วยเป็นโรคพิษสุราเรื้อรัง ยิ่งต้องมีการให้กำลัง ใจที่ดี สนับสนุนการเลิกสุรา และการร่วมแก้ปัญหาที่เป็นเหตุให้ผู้ป่วยติดสุรา

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 สามารถป้องกันได้หรือไม่?

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 สามารถป้องกันได้อย่างดีโดย

  • ไม่ดื่มสุรา
  • ทานอาหารมีประโยชน์ห้าหมู่ให้ครบถ้วนในทุกๆวัน
  • ถ้าทานได้น้อยหรือมีอาการอาเจียน/แพ้ท้องรุนแรงในหญิงตั้งครรภ์ก็รีบพบแพทย์เพื่อแก้ไขภาวะขาดสารอาหาร
  • กรณีผ่าตัดกระเพาะอาหารและลำไส้ก็ต้องทานอาหารให้ถูกต้องตามแพทย์พยาบาลและ/หรือ โภชนากรแนะนำ
  • กรณีต้องได้สารอาหารทางหลอดเลือดดำแพทย์ก็จะเพิ่มการให้วิตามินบี 1 ร่วมด้วย
  • กรณีผู้ป่วยที่เป็นโรคพิษสุราเรื้อรังก็จำเป็นต้องพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลเพื่อการบำบัดรักษา โรคพิษสุราเรื้อรังที่เป็นปัจจัยเสี่ยงสำคัญของการเกิดภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1

สรุป

ภาวะทางสมองเหตุขาดวิตามินบี 1 ถึงแม้จะพบได้ไม่บ่อยแต่ก็มีอันตรายถึงชีวิต ดังนั้นเราต้องร่วมกันดูแลคนที่เรารักและคนใกล้ชิดที่มีภาวะนี้ด้วยครับ