article detail

ออสโมติก ไดยูเรติก (Osmotic diuretic)

• โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
• 3 กรกฎาคม 2565
• Tweet

สารบัญ

• บทนำ:คือยาอะไร?
• ออสโมติก ไดยูเรติกมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?
• ออสโมติก ไดยูเรติกมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?
• ออสโมติก ไดยูเรติกมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?
• ออสโมติก ไดยูเรติกมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?
• เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?
• หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?
• ออสโมติก ไดยูเรติกมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?
• มีข้อควรระวังการใช้ออสโมติก ไดยูเรติกอย่างไร?
• ออสโมติก ไดยูเรติกมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?
• ควรเก็บรักษาออสโมติก ไดยูเรติกอย่างไร?
• ออสโมติก ไดยูเรติกมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?
• บรรณานุกรม

บทความที่เกี่ยวข้อง

• ยารักษาโรค (Pharmaceutical drug)
• ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด
• ยาขับปัสสาวะ (Diuretics Drugs)
• ยาไอโซซอร์ไบด์ (Isosorbide)
• แมนนิทอล (Mannitol)
• ความดันในกะโหลกศีรษะสูง (Increased intracranial pressure)
• สมองบวม (Brain Edema)
• เจ็บหน้าอกจากหัวใจขาดเลือด กล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด อาการปวดเค้นหัวใจ (Angina Pectoris)
• ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ (Hydrocephalus)

บทนำ:คือยาอะไร?

 ออสโมติก ไดยูเรติก (Osmotic diuretic) คือ ยาขับปัสสาวะที่ออกฤทธิ์ยับยั้งการดูดกลับของน้ำและเกลือโซเดียมจากปัสสาวะ(ที่ไต)กลับสู่ร่างกาย ผลิตภัณฑ์ในทางคลินิกที่พบเห็นของยานี้จะเป็นลักษณะของยาฉีดและยารับประทาน

 ในที่นี้ขอยกตัวอย่างของยาในกลุ่มนี้ที่มีการใช้อยู่บ่อยๆได้แก่

1. Mannitol: มีลักษณะเป็นผลึกแข็งสีขาว มีรสหวานคล้ายน้ำตาลทราย ใช้ในการรักษาความดันในกะโหลกศีรษะสูง หรือใช้เป็นยาระบาย/ยาแก้ท้องผูกโดยใช้ผลิตภัณฑ์ในรูปแบบยารับประทาน ยานี้ห้ามใช้กับผู้ป่วยที่ปัสสาวะไม่ออก และผู้ป่วยที่มีประวัติเป็น ภาวะหัวใจล้มเหลว
2. ปIsosorbide: ใช้เป็นยาขับปัสสาวะ และรักษาอาการเจ็บหน้าอกเนื่องจาก กล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด และภาวะหัวใจล้มเหลว รวมถึงโรคต้อหิน  ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ และห้ามใช้ยานี้กับผู้ที่มีโรคความดันโลหิตต่ำอย่างรุนแรง

 ทั้งนี้อาจเปรียบเทียบข้อเหมือนและข้อแตกต่างทางเภสัชวิทยาระหว่างยาทั้ง 2 ตัวดัง กล่าวได้ดังนี้ เช่น

• Mannitol มีรูปแบบของผลิตภัณฑ์เป็นยาฉีดและยารับประทาน ในขณะที่ Isosorbide ถูกใช้ในลักษณะยารับประทานเท่านั้น
• Mannitol ใช้ลดความดันในกะโหลกศีรษะที่ได้รับบาดเจ็บ หรือใช้เป็นยาระบาย ขณะที่ Isosorbide ใช้รักษาอาการกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด และภาวะหัวใจล้มเหลว
• Mannitol จะยับยั้งการดูดกลับของน้ำที่บริเวณไตรวมถึงอิเล็กโทรไลต์/เกลือแร่ในเลือด (อีเล็กโทรไลต์/Electrolyte) ต่างๆโดยก่อให้เกิดแรงดันออสโมติก (Osmotic pressure, แรงดันที่ป้องกันไม่ให้ของเหลวไหลออกจากหลอดเลือดหรือจากเซลล์) ขณะที่ Isosorbide ทำให้หลอดเลือดคลายตัว อีกทั้งลดแรงดันของหัวใจห้องล่างซ้าย และทำให้หลอดเลือดแดงทนต่อแรงดันได้ดีขึ้น
• Isosorbide มีการกระจายในร่างกายในบริเวณกล้ามเนื้อเรียบของหลอดเลือด ขณะที่ Mannitol จะกระจายตัวในบริเวณภายนอกของเซลล์ของร่างกาย (Extracellular)
• Mannitol มีระยะเวลาของการออกฤทธิ์ประมาณ 1.5 - 6 ชั่วโมง ส่วน Isosorbide ที่เป็นยาอมใต้ลิ้นมีระยะเวลาการออกฤทธิ์อยู่ที่ประมาณ 2 ชั่วโมง และประมาณ 4 - 6 ชั่วโมงในกรณีที่เป็นยารับประทาน

 โดยการจะเลือกใช้ยาตัวใดของกลุ่มยาออสโมติก ไดยูเรติกในการรักษา ขึ้นอยู่กับสภาพร่างกายของผู้ป่วยและดุลยพินิจของแพทย์เป็นสำคัญ กรณีของยา Mannitol จะพบเห็นการใช้แต่ในสถานพยาบาล แต่ยา Isosorbide จะมีการใช้ทั้งในสถานพยาบาลและหาซื้อได้จากตามร้านขายยาโดยทั่วไป

ออสโมติก ไดยูเรติกมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?

ยาออสโมติก ไดยูเรติกมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้: เช่น

ก.Isosorbide:

• ใช้บำบัดรักษาโรคกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด (Angina)
• ใช้รักษาภาวะหัวใจล้มเหลว

ข.Mannitol:

• ลดอาการบวมของสมอง/สมองบวม
• ใช้เป็นยาขับปัสสาวะ       

ออสโมติก ไดยูเรติกมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธิ์ของยาออสโมติก ไดยูเรติก คือ

ก. Isosorbide: จะออกฤทธิ์กระตุ้นให้หลอดเลือดเกิดการคลายตัว รวมถึงลดแรงดันของหัวใจห้องล่างซ้าย (Left ventricular pressure) ตลอดจนเพิ่มความสามารถในการทนต่อแรงดันของหลอดเลือดแดงได้ดีขึ้น

ข. Mannitol: จะออกฤทธิ์ยับยั้งการดูดกลับของน้ำและโซเดียมที่บริเวณไต รวมถึง อีเล็กโทรไลต์/เกลือแร่ต่างๆโดยก่อให้เกิดแรงดันที่มีชื่อเรียกว่า แรงดันออสโมติก จนเป็นที่มาของสรรพคุณ

ออสโมติก ไดยูเรติกมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาออสโมติก ไดยูเรติก มีรูปแบบการจัดจำหน่าย: เช่น

ก.   Isosorbide:

• ยาแคปซูลชนิดรับประทาน ขนาด 20, 60 มิลลิกรัม/แคปซูล
• ยาเม็ดชนิดรับประทาน ขนาด 10, 20, 50, 60 มิลลิกรัม/เม็ด
• ยาเม็ดชนิดอมใต้ลิ้น ขนาด 5 มิลลิกรัม/เม็ด
• สเปรย์ ขนาด 1.25 มิลลิกรัม/การใช้ 1 ครั้ง
• ยาฉีด ขนาด 10 มิลลิกรัม/10 มิลลิลิตร

ข.   Mannitol:

• ยาฉีด ขนาดความเข้มข้น 20%

ออสโมติก ไดยูเรติกมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?

 ขนาดการบริหารยา/ใช้ยาออสโมติก ไดยูเรติก จะขึ้นอยู่กับอาการป่วยและดุลยพินิจของแพทย์ผู้รักษามาประกอบกัน จึงแตกต่างกันในผู้ป่วยแต่ละรายเป็นกรณีๆไป

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดรวมถึงยาออสโมติก ไดยูเรติก ผู้ป่วยควรแจ้ง  แพทย์ พยาบาลและเภสัชกร เช่น

• ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้วคลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก/หอบเหนื่อย
• มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาหรืออาหารเสริมอะไรอยู่ เพราะยาออสโมติก ไดยูเรติกอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาและ/หรือกับอาหารเสริมอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
• หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารกจนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยาออสโมติก ไดยูเรติกสามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้ เคียงกับการรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

อย่างไรก็ตามเพื่อประสิทธิผลของการรักษาควรรับประทานยาออสโมติก ไดยูเรติกให้ตรงเวลา

ออสโมติก ไดยูเรติกมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาออสโมติก ไดยูเรติกมีผล/ อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง) เช่น

ก.Isosorbide: สามารถทำให้เกิดอาการข้างเคียง เช่น ความดันโลหิตต่ำ  หัวใจเต้นเร็ว ปวดหัว  วิงเวียน ใจสั่น คลื่นไส้อาเจียน  ปวดท้อง อ่อนเพลีย ปากคอแห้ง  เจ็บหน้าอก ปวดหลัง  บวมน้ำ  ท้องผูกหรือท้องเสีย  ท้องอืด และอาหารไม่ย่อย

ข. Mannitol: สามารถทำให้เกิดอาการข้างเคียง เช่น อาการ แน่นหน้าอก ไอ หายใจลำบาก คัดจมูก เจ็บคอ/คออักเสบ   อาเจียน และปวดหัว

มีข้อควรระวังการใช้ออสโมติก ไดยูเรติกอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ออสโมติก ไดยูเรติก เช่น

• ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยากลุ่มนี้
• ห้ามใช้ยากลุ่มนี้กับผู้ป่วยที่มีภาวะปัสสาวะไม่ออก
• ห้ามใช้ยา Mannitol กับผู้ป่วยด้วยอาการปอดบวมน้ำ ผู้ที่มีภาวะเลือดออกที่สมอง ผู้ที่มีภาวะสูญเสียน้ำ/ภาวะขาดน้ำในระดับรุนแรง ผู้ป่วยโรคไตวาย ผู้ที่มีภาวะหัวใจล้มเหลว
• ห้ามใช้ยา Isosorbide กับผู้ชายที่มีสมรรถภาพทางเพศเสื่อม/นกเขาไม่ขัน
• ห้ามใช้ยากลุ่มนี้กับสตรีตั้งครรภ์ สตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร เด็ก (นิยามคำว่าเด็ก) และผู้สูงอายุ โดยไม่มีคำสั่งจากแพทย์
• ห้ามปรับขนาดการใช้ยานี้หรือหยุดการใช้ยานี้ด้วยตนเอง
• หากพบอาการแพ้ยานี้ต้องหยุดการใช้ยานี้ทันที แล้วรีบพาผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลโดยเร็ว/ทันที/ฉุกเฉิน
• มาพบแพทย์/มาโรงพยาบาลตามแพทย์นัดทุกครั้ง
• ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
• ห้ามใช้ยาหมดอายุ
• ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาออสโมติก ไดยูเรติกด้วย) ยาแผนโบราณ   อาหารเสริม   ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิดและสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิดควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่น กัน

ออสโมติก ไดยูเรติกมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาออสโมติก ไดยูเรติกมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น      

• ห้ามรับประทานยา Isosorbide ร่วมกับเครื่องดื่มที่มีแอลกอฮอล์ด้วยจะก่อให้เกิดภาวะความดันโลหิตต่ำอย่างรุนแรง
• การใช้ยา Isosorbide ร่วมกับยาลดความดันของหลอดเลือดแดงในถุงลมปอด เช่นยา Todalafil จะทำให้เกิดภาวะความดันโลหิตต่ำอย่างมาก จึงควรหลีกเลี่ยงการใช้ร่วมกัน
• การใช้ยา Mannitol ร่วมกับยา Amikacin อาจทำให้เกิดความเสียหายต่อไตของผู้ป่วย หรือทำให้สูญเสียการได้ยิน/หูหนวก หากใช้ยาทั้งสองตัวกับผู้สูงอายุจะเกิดผลกระทบดังกล่าวได้ง่าย หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
• การใช้ยา Mannitol ร่วมกับยา Droperido (ยาจิตเวช) อาจทำให้เกิดภาวะหัวใจเต้นผิดจังหวะจนก่อให้เกิดอันตรายติดตามมา หากไม่มีความจำเป็นใดๆควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วม กัน

ควรเก็บรักษาออสโมติก ไดยูเรติกอย่างไร?

 ควรเก็บยาออสโมติก ไดยูเรติก: เช่น

• เก็บยาภายใต้อุณหภูมิระหว่าง 20 - 25 องศาเซลเซียส (Celsius)
• เก็บยาให้พ้น แสง/แสงแดด และความชื้น
• ไม่ควรเก็บยาในห้องน้ำ
• เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

ยาออสโมติก ไดยูเรติก มีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาออสโมติก ไดยูเรติก  มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

บรรณานุกรม

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Osmotic_diuretic  [2022,July2]
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Isosorbide  [2022,July2]
3. https://www.drugs.com/monograph/mannitol.html   [2022,July2]
4. https://www.pharmacology2000.com/Autacoids/Renal/osmo1.htm  [2022,July2]
5. https://www.rxlist.com/diuretics/drugs-condition.htm#What%20are  [2022,July2]
6. https://www.anaesthesiamcq.com/FluidBook/fl8_5.php  [2022,July2]
7. https://www.healthline.com/health/diuretics  [2022,July2]
8. https://www.mims.com/thailand/drug/info/isosorbide%20mononitrate?mtype=generic  [2022,July2]
9. https://www.mims.com/thailand/drug/info/isosorbide%20dinitrate?mtype=generic  [2022,July2]
10. https://www.drugs.com/drug-interactions/mannitol-index.html?filter=3&generic_only=  [2022,July2]
11. https://www.drugs.com/drug-interactions/isosorbide-mononitrate-index.html?filter=3&generic_only=  [2022,July2]