คำถามเกี่ยวกับโรค
โดย วันทนีย์ โลหะประกิตกุล
เรื่อง : ภาวะเหล็กเกิน (Iron overload / Hemochromatosis)
ภาวะเหล็กเกิน (Iron overload / Hemochromatosis) คือ โรค/ภาวะมีธาตุเหล็กสะสมในอวัยวะต่างๆ เกินปกติจนส่งผลเสียต่อการทำงานของอวัยวะนั้นๆ จึงก่อให้เกิดอาการผิดปกติต่างๆ จากอวัยวะนั้นทำงานแย่ลงจนอาจถึงขั้นล้มเหลว ซึ่งที่พบบ่อยและอันตราย เช่น ตับวาย ภาวะหัวใจล้มเหลว ตับอ่อนล้มเหลว (โรคเบาหวาน) รังไข่ล้มเหลว (ภาวะขาดประจำเดือน) อัณฑะล้มเหลว (นกเขาไม่ขัน) สีผิวเปลี่ยนเป็นสีบรอนซ์ โรคนี้พบทุกอายุ พบบ่อยในเชื้อชาติยุโรปเหนือ เพศชายพบบ่อยกว่าเพศหญิง
- ภาวะเหล็กเกินปฐมภูมิ (Primary iron overload หรือ Hereditary hemochromatosis หรือ Classical hemochromatosis ): เกิดจากพันธุกรรมถ่ายทอดได้ชนิดจีน/ยีนด้อย คือ ต้องทั้งพ่อและแม่มีจีนนี้ ลูกจึงจะเกิดโรคนี้ แต่ถ้าพ่อหรือแม่เพียงคนใดคนหนึ่งมีจีนนี้ ลูกอาจปกติ หรืออาจเป็นพาหะโรค ซึ่งมักแสดงอาการเมื่อเป็นผู้ใหญ่เพราะเหล็กจะค่อยๆ สะสม
- ภาวะเหล็กเกินทุติยภูมิ (Secondary iron overload หรือ Acquired iron overload): เกิดจากร่างกาย/เลือดมีธาตุเหล็กสูงผิดปกติจากบางโรคหรือจากวิธีรักษาบางโรค เช่น โรคเลือด ไตวายเรื้อรัง โรคตับแข็งจากติดสุรา โรคไวรัสตับอักเสบบี โรคไวรัสตับอักเสบซี โรคไขมันพอกตับ หรือมีการกินธาตุเหล็ก และ/หรือวิตามินซี ในปริมาณสูงอย่างต่อเนื่อง
เนื่องจากธาตุเหล็กจะค่อยๆ สะสมมากขึ้นๆ ในอวัยวะต่างๆ ดังนั้นทั่วไประยะแรกของโรค ผู้ป่วยมักไม่มีอาการ จะปรากฏอาการเมื่ออยู่ในวัยกลางคนขึ้นไป ในเพศหญิงมักเกิดอาการในวัยหมดประจำเดือน ซึ่งอาการทั่วไปที่พบได้ เช่น อ่อนเพลีย ไม่มีแรง น้ำหนักลดผิดปกติ ปวดท้องเรื้อรัง ส่วนอาการจากเหล็กสะสมในอวัยวะต่างๆ: เช่น
- สะสมที่ตับ: เช่น อ่อนเพลีย เบื่ออาหาร คลื่นไส้ ตัวเหลืองตาเหลืองบวมน้ำ จากโรคตับแข็ง เป็นการสะสมที่พบบ่อยที่สุดและมักจะสะสมมากกว่าอวัยวะอื่น จึงมีโอกาสเกิดตับวายได้สูง ที่รุนแรงอาจถึงตายได้
- สะสมที่ตับอ่อน: เช่น เบาหวาน
- สะสมที่หัวใจ: เช่น หัวใจเต้นผิดจังหวะ ภาวะหัวใจล้มเหลว
- สะสมที่ต่อมไทรอยด์: เช่น ภาวะขาดไทรอยด์ฮอร์โมน
- สะสมที่ข้อ: เช่น ปวดข้อเรื้อรังจากข้ออักเสบ
- สะสมที่กระดูก: เช่น โรคกระดูกพรุน
- สะสมที่รังไข่: เช่น ภาวะขาดประจำเดือน
- สะสมที่อัณฑะ: เช่น ภาวะนกเขาไม่ขัน
- สะสมที่สมอง: เช่น โรคสมองเสื่อม อาการบ้านหมุน/วิงเวียนศีรษะ
- สะสมที่ผิวหนัง: เช่น ผิวหนังเปลี่ยนเป็นสีบรอนซ์
- ผมร่วง
- เล็บเป็นรูปช้อน (Spoon nail)
- กรณีมีคนในครอบครัวเป็นโรคนี้: ควรพบแพทย์เพื่อตรวจว่าตนเองมีพันธุกรรมผิดปกติหรือไม่ เพื่อการดูแลตนเองในชีวิตประจำวัน และเพื่อการวางแผนครอบครัวเมื่อจะแต่งงานหรือจะมีบุตร
- กรณีเป็นโรคต่างๆ ที่เป็นปัจจัยเสี่ยง/สาเหตุเกิดโรคนี้ การป้องกันโรค/ภาวะเหล็กเกิน คือ รักษาควบคุมโรคนั้นๆ ที่เป็นสาเหตุ/ปัจจัยเสี่ยงให้ได้ดี
- ดูแลตนเอง ไม่ใช้ยา อาหารเสริม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร พร่ำเพื่อโดยไม่รู้ส่วนประกอบและผลข้างเคียง ควรปรึกษาแพทย์และเภสัชกรก่อนเสมอ โดยเฉพาะธาตุเหล็กและวิตามินซี
- ไม่ดื่ม หรือ ควรจำกัดเครื่องดื่มแอลกอฮอล์: เพราะแอลกอฮอล์เป็นปัจจัยเสี่ยงให้เกิดตับแข็งและมีธาตุเหล็กสะสมในตับสูงเกินปกติ