คำถามเกี่ยวกับโรค
โดย วันทนีย์ โลหะประกิตกุล
เรื่อง : ภาวะขาดวิตามินบี-1/ โรคเหน็บชา
วิตามินบี-1 มีมากในธัญพืชที่ไม่ผ่านการขัดสี/ธัญพืชเต็มเมล็ด (Whole grain) หรือซีเรียล/อาหารเช้าที่เสริมวิตามินบี-1/วิตามินบีรวม เนื้อสัตว์ ปลา เป็ด ไก่ ไข่ นมและผลิตภัณฑ์นมโดยเฉพาะที่เสริมวิตามิน บี-1/วิตามินบีรวม ผักใบเขียวต่างๆ โดยเฉพาะหน่อไม้ฝรั่ง ถั่วกินฝัก ถั่วเหลือง ลูกนัท พืชกินหัว มันฝรั่ง มะเขือเทศ และส้ม
วิตามินบี-1 ถูกทำลายได้ง่ายด้วยแอลกอฮอล์ สารบางชนิด (เช่น Tannin) ในชาและกาแฟ และจากความร้อนในการหุงต้มมากกว่าจากการปิ้งย่าง รวมทั้งการเก็บแหล่งอาหารนี้ไว้ในตู้เย็นนานๆ และเนื่องจากเป็นวิตามินที่ละลายน้ำ จึงถูกกำจัดจากร่างกายได้ง่ายทางปัสสาวะ ดังนั้นจึงลดโอกาสเกิดการสะสมในร่างกายจนก่อโทษ
ก: ประโยชน์ของวิตามินบี 1: เป็นส่วนประกอบของเอนไซม์ (Enzyme) สำคัญในการใช้พลังงานของร่างกายจากไขมัน โปรตีน และโดยเฉพาะคาร์โบไฮเดรตซึ่งเป็นแหล่งพลังงานสำคัญของกล้ามเนื้อหัวใจและกล้ามเนื้อทั่วไป และเป็นส่วนสำคัญในการทำงานของเซลล์สมองและเซลล์ปลอกประสาท (Myelin sheath) ซึ่งมีหน้าที่รับส่งสัญญาณต่างๆ ระหว่างสมองกับเนื้อเยื่อ/อวัยวะต่างๆ ดังนั้นเมื่อร่างกายขาดวิตามิน บี-1 จึงส่งผลถึงการทำงานของทุกอวัยวะโดยเฉพาะหัวใจ สมอง ตับ ไต และกล้ามเนื้อ และเป็นสาเหตุให้เกิดหัวใจวายและตายได้
ข. โทษของวิตามินบี 1: เนื่องจากวิตามินบี1 เป็นวิตามินที่ละลายน้ำ ร่างกายจึงกำจัดส่วนเกินได้ง่ายออกทางปัสสาวะ ดังนั้นจนถึงปัจจุบัน จึงยังไม่มีรายงานถึงผลข้างเคียงหรือโทษจากการกินวิตามินบี-1
- ภาวะขาดอาหารที่มีวิตามินบี-1
- ภาวะที่ลำไส้ลดการดูซึมวิตามินบี-1 เช่น โรคลำไส้อักเสบ ดื่มเครื่องดื่มที่มีสารลดการดูดซึมวิตามินบี-1 (เช่น กาเฟอีน) สูบบุหรี่ หรือในผู้ที่ผ่าตัดกระเพาะอาหารรักษาโรคอ้วน
- ร่างกายมีโรคหรือมีภาวะที่ทำให้สูญเสียวิตามินบี-1เพิ่มขึ้น เช่น ท้องเสียเรื้อรัง หรือลำไส้อักเสบเรื้อรัง
- ร่างกายมีโรคหรือภาวะที่ต้องการวิตามินบี-1 เพิ่มขึ้น เช่น การตั้งครรภ์ การให้นมบุตร โรคต่อมไทรอยด์เป็นพิษ โรคเบาหวาน
ก. อาการทั่วไป: เป็นอาการที่ไม่จำเพาะพบได้ในเกือบทุกโรค รวมทั้งโรคจากภาวะขาดอาหารด้วยสาเหตุต่างๆ เช่น เหนื่อยง่าย อ่อนเพลีย เบื่ออาหาร คลื่นไส้ ท้องผูก ปวดกล้ามเนื้อ กล้ามเนื้ออ่อนแรง เป็นตะคริวง่าย และไม่มีสมาธิ
ข. อาการ Wet beriberi (โรคเหน็บชาแบบเปียก): เป็นอาการขาดวิตามินบี-1 ที่มีผลต่อกล้ามเนื้อหัวใจ ส่งผลให้เกิดภาวะหัวใจล้มเหลว เป็นสาเหตุให้เสียชีวิตได้ อาการ เช่น เหนื่อยง่าย หายใจลำบาก บวมเท้าและขา หัวใจเต้นผิดปกติ ความดันโลหิตต่ำ และอาการชา แขน ขา มือ เท้า
ค. อาการ Dry beriberi (โรคเหน็บชาแบบแห้ง): เป็นอาการขาดวิตามินบี-1ที่มีผลต่อเซลล์สมอง และเซลล์ประสาทโดยเฉพาะในส่วนปลอกประสาท ส่งผลให้มีอาการ เช่น ชาทั่วตัว แต่มักเป็นมากที่มือและเท้า สับสน พูดช้า ไม่มีสมาธิ มีลูกตาเคลื่อนผิดปกติ/ตากระตุกแก่วง (Nystagmus) กล้ามเนื้อใบหน้าอ่อนแรงจึงกลั้นน้ำลายไม่ได้ มีน้ำลายไหล และอาเจียน
ง. อาการขาดวิตามินบี1ในเด็กอ่อน (Infantile beriberi): เป็นอาการพบในเด็กอายุต่ำกว่า 1 ปี มักพบในช่วงอายุ 2-6 เดือน โดยเด็กจะมีอาการ เช่น หายใจลำบาก อาการเขียวคล้ำร่วมกับมีภาวะหัวใจล้มเหลว อาจพบมีเสียงแหบ น้ำหนักตัวลด อาเจียนบ่อย ท้องเสีย ผิวหนังซีด เนื้อตัวบวม ชีพจรเต้นเร็ว และอาจมีอาการชัก
จ. อาการอื่นๆ: เช่น อาการทางระบบทางเดินอาหาร เช่น ปวดท้องเรื้อรัง คลื่นไส้อาเจียนเรื้อรัง และอาจมีภาวะเลือดเป็นกรดจากมีสาร Lactate (สารที่เกิดจากการใช้พลังงานของเซลล์) ในเลือดสูงที่เรียกว่า Lactic acidosis ซึ่งมีอาการเช่น อ่อนเพลีย และคลื่นไส้
การพยากรณ์โรค/ความรุนแรงของภาวะขาดวิตามินบี-1 คือ เป็นภาวะรุนแรงโดยเฉพาะเมื่อเกิดอาการชนิดเปียก (Wet beriberi) เพราะสามารถเป็นสาเหตุให้เสียชีวิตได้จากภาวะหัวใจล้มเหลว แต่เมื่อได้รับการรักษาอย่างถูกต้องและทันทวงที ก็เป็นภาวะที่รักษาให้หายได้ แต่อาการต่างๆ ก็ย้อนกลับเป็นซ้ำได้อีกเมื่อยังคงมีสาเหตุ/ปัจจัยเสี่ยง