การทำหมันหญิง (Tubal ligation)

  • โดย แพทย์หญิง กีรติ ลีละพงศ์วัฒนา
  • 10 เมษายน 2563
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

การทำหมันหญิงคืออะไร?

การทำหมันหญิง (Tubal ligation หรือ Female surgical sterilization) เป็นการคุมกำเนิดชนิดหนึ่ง มีประสิทธิภาพสูง มีอัตราการล้มเหลว (การตั้งครรภ์หลังการผ่าตัด) ต่ำ (0.5 -0.7%) ประหยัด ปลอดภัย ไม่เกี่ยวข้องกับการใช้ฮอร์โมน เหมาะสำหรับผู้ที่มีบุตรเพียงพอแล้ว หรือมีข้อห้ามในการตั้งครรภ์ หรือมีข้อห้ามในการใช้ฮอร์โมน

การทำหมันหญิงเป็นการทำให้ท่อนำไข่ทั้ง 2 ข้างอุดตันมีผลให้ตัวอสุจิ (Sperm/สเปิร์ม) ไม่สามารถปฏิสนธิกับไข่ได้

การทำหมันหญิงมีกี่ประเภท? อะไรบ้าง?

ทำหมันหญิง

ประเภทของการทำหมันหญิงสามารถแบ่งออกเป็น 2 ประเภทใหญ่ๆคือ

1. การทำหมันหลังคลอด (การทำหมันเปียก):

เป็นการทำหมันภายใน 6 สัปดาห์หลังคลอด นิยมทำในช่วง 48 ชม. (ชั่วโมง) หลังคลอด เนื่องจากสามารถทำได้ง่าย แผลผ่าตัดเล็ก เพราะมดลูกยังมีขนาดโตลอยอยู่ในช่องท้องเหนืออุ้งเชิงกรานจึงทำให้สามารถหาท่อนำไข่ 2 ข้างได้ง่าย วิธีที่นิยมคือ การผูกท่อนำไข่ และตัดท่อนำไข่บางส่วนออกทั้งสองข้างโดยลงแผลผ่าตัดใต้สะดือ ขนาดแผลยาวประมาณ 2 -5 ซม. (เซ็นติเมตร)

2. การทำหมันปกติ (การทำหมันแห้ง):

เป็นการทำหมันในระยะที่ไม่ใช่ 6 สัปดาห์หลังคลอด มดลูกมีขนาดปกติและอยู่ในอุ้งเชิงกรานจึงมีความยากในการหาท่อนำไข่มากกว่าการทำหมันหลังคลอด แบ่งวิธีทำหมันได้เป็น 2 วิธี คือ

  • การผ่าตัดหน้าท้อง: โดยลงแผลผ่าตัดบริเวณเหนือหัวหน่าว จากนั้นหาท่อนำไข่เพื่อทำการผูกและตัดท่อนำไข่บางส่วนออกทั้ง 2 ข้าง
  • อีกวิธีคือการผ่าตัดผ่านกล้อง โดยลงแผลผ่าตัดขนาดเล็ก 2 - 3 แผลจากนั้นใช้จี้ไฟฟ้าจี้ท่อนำไข่ร่วมกับตัดท่อนำไข่ทั้งสองข้างออกบางส่วนหรืออาจใช้อุปกรณ์รัดท่อนำไข่ทั้งสองข้าง ข้อจำกัดของการทำหมันผ่านกล้องคือ ต้องดมยาสลบ นอนในท่าศีรษะต่ำ และต้องใส่ก๊าซในช่องท้องระหว่างการผ่าตัด ซึ่งเป็นข้อห้ามในผู้ป่วยโรคหัวใจหรือมีภาวะผิดปกติของระ บบไหลเวียนโลหิต (เลือด) รวมทั้งอันตรายที่อาจเกิดขึ้นต่ออวัยวะข้างเคียงในกรณีที่ใช้จี้ไฟฟ้า

ข้อดีของการทำหมันหญิงมีอะไรบ้าง?

ข้อดีของการทำหมันหญิง คือ

  • เป็นวิธีคุมกำเนิดที่ประหยัดและมีประสิทธิภาพสูงสุดในการวางแผนครอบครัว
  • ไม่ขัดขวางหรือเป็นอุปสรรคในการกำหนดระยะเวลาในการร่วมเพศ
  • ไม่มีผลต่อการให้นมบุตร
  • ไม่ต้องเสียเวลาในการเข้ารับบริการการคุมกำเนิด
  • ไม่ต้องใช้ยาฮอร์โมนคุมกำเนิดหรืออุปกรณ์ต่างๆในการคุมกำเนิด
  • ลดโอกาสเกิดผลข้างเคียงจากยาฮอร์โมนคุมกำเนิด (อ่านเพิ่มเติมในบทความในเว็บhaamor.com เรื่อง ยาเม็ดคุมกำเนิด)
  • ไม่ต้องพะวงเกี่ยวกับการลืมรับประทานหรือฉีดยาคุมกำเนิด (ยาฉีดคุมกำเนิด)

ข้อจำกัดของการทำหมันหญิงมีอะไรบ้าง?

ข้อจำกัดของการทำหมันหญิงคือ

  • ต้องได้รับการผ่าตัดในห้องผ่าตัด
  • บุคลากรด้านการแพทย์ผู้ให้การผ่าตัดต้องมีความรู้ความชำนาญในการผ่าตัดทำหมัน
  • ผู้มารับบริการมีแผลผ่าตัดที่หน้าท้อง
  • ต้องใช้ยาระงับปวดและยาดมสลบระหว่างผ่าตัด
  • หากการคุมกำเนิดล้มเหลวมีโอกาสเกิดการตั้งครรภ์นอกมดลูกได้สูง
  • ไม่สามารถป้องกันโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ได้
  • เป็นการคุมกำเนิดถาวร หากต้องการตั้งครรภ์ต้องมาผ่าตัดแก้ไขซึ่งมีค่าใช้จ่ายสูงและอัตราการประสบความสำเร็จจากการแก้ไขต่ำ

ผลข้างเคียงจากการทำหมันหญิงมีอะไรบ้าง?

ผลข้างเคียงจากการทำหมันหญิงพบได้น้อยกว่า 1% ที่อาจพบได้คือ

1. จากยาชาหรือยาดมสลบ โดยอาจพบอาการแพ้ยาชา ยาดมสลบ บางรายอาจมีปัญหาต่อระบบไหลเวียนโลหิตและการหายใจในกรณีได้รับการดมยาสลบ

2. อันตรายต่ออวัยวะข้างเคียง โดยอาจได้รับบาดเจ็บร่วมด้วยได้เช่น กระเพาะปัสสาวะ ลำไส้ และมดลูก

3. ภาวะเสียเลือดระหว่างผ่าตัดอาจมีการฉีกขาดของหลอดเลือดบริเวณท่อนำไข่หรือไหมผูกที่บริเวณท่อนำไข่หลุด (ซึ่งช่วยห้ามเลือดออกจากแผลผ่าตัดท่อนำไข่) ทำให้มีเลือดออกในช่องท้องได้

4. ภาวะติดเชื้อเช่น การติดเชื้อในอุ้งเชิงกรานและ/หรือการติดเชื้อที่แผลผ่าตัด

5. การตั้งครรภ์นอกมดลูก แม้ว่าการทำหมันจะเป็นวิธีคุมกำเนิดที่มีประสิทธิภาพในการป้องกันการตั้งครรภ์สูง แต่ถ้ามีการตั้งครรภ์เกิดขึ้นจะมีโอกาสเสี่ยงสูงที่จะเป็นการตั้ง ครรภ์นอกมดลูก

6. อาการปวดท้องน้อยอาจพบในบางราย ส่วนมากเป็นอาการปวดท้องน้อยเรื้อรัง ปวดพอรำคาญจากการมีพังผืดบริเวณที่ตัดผูกท่อนำไข่ ไม่พบเป็นอันตรายแต่อย่างใด

อนึ่ง โดยทั่วไปการผ่าตัดทำหมันเป็นหัตถการที่ทำได้ง่ายในผู้ที่ได้รับการฝึกฝนใช้เวลาในการผ่าตัดเพียง 15 - 30 นาที เป็นหัตถการที่พบภาวะแทรกซ้อนน้อยมาก โดยภาวะแทรก ซ้อนส่วนใหญ่มักเกิดจากการดมยาสลบ ดังนั้นการหลีกเลี่ยงภาวะแทรกซ้อนดังกล่าวคือ การใช้ยาชาเฉพาะที่ และมีการงดน้ำงดอาหารก่อนทำหัตถการอย่างน้อย 6 - 8 ชม.

การทำหมันหญิงมีผลต่อความรู้สึกทางเพศหรือไม่?

การทำหมันหญิง ไม่มีผลแทรกซ้อน(ผลข้างเคียง) ที่ทำให้ความรู้สึกทางเพศลดลง มีการศึกษาพบว่าหลังทำหมันมีการเพิ่มความรู้สึกทางเพศเนื่องจากหมดกังวลเรื่องปัญหาการตั้ง ครรภ์

การทำหมันหญิงมีผลต่อประจำเดือนหรือไม่?

การทำหมันหญิง ไม่มีผลเสียต่อสุขภาพในระยะยาว ยกเว้นภาวะแทรกซ้อนที่อาจพบได้หลังการผ่าตัดดังกล่าวแล้วในหัวข้อ ผลข้างเคียงจากการทำหมันหญิง เนื่องจากเป็นการผ่าตัดเพียงบางส่วนของท่อนำไข่ ไม่มีผลต่อรังไข่และมดลูก (อ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บท ความเรื่อง กายวิภาคและสรีรวิทยาอวัยวะภายในสตรี) ไม่มีผลรบกวนฮอร์โมนเพศในร่างกาย สามารถมีประจำเดือนได้ตามปกติ

โอกาสตั้งครรภ์หลังทำหมันหญิงมีหรือไม่? อย่างไร?

หลังทำหมันหญิงพบมีโอกาสตั้งครรภ์ได้ พบอัตราการล้มเหลว/การตั้งครรภ์อยู่ในช่วง 0.2 - 0.7% ขึ้นอยู่กับหลายปัจจัยเช่น มีการตั้งครรภ์อยู่แล้วก่อนการทำหมัน ความชำนาญของผู้ผ่าตัด ความยาวของท่อนำไข่ที่ตัดออก วิธีการผ่าตัด แม้ว่าจะทำการผ่าตัดโดยผู้เชี่ยวชาญมีประสบการณ์สูงและใช้วิธีการผ่าตัดที่ถูกต้อง ยังมีรายงานพบการเชื่อมต่อกันเองของปลายท่อนำไข่ทำให้เกิดการตั้งครรภ์ได้

มีข้อห้ามของการทำหมันหญิงไหม?

ข้อห้ามการทำหมันหญิง คือ

  • ยังต้องการมีบุตรอีกในอนาคต
  • มีภาวะการติดเชื้อในอุ้งเชิงกราน
  • มีการติดเชื้อที่ผิวหนังหน้าท้องบริเวณที่จะลงแผลผ่าตัด
  • มีพังผืดในช่องท้องมาก
  • ผู้ที่เข้ารับการบริการต้องไม่มีภาวะแข็งตัวของเลือดผิดปกติหากได้รับยาละลายลิ่มเลือดหรือยาต้านการแข็งตัวของเกล็ดเลือด ควรแจ้งแพทย์ให้ทราบก่อน และต้องงดยาก่อนทำการผ่าตัดตามแพทย์สั่ง
  • มีการเสียเลือดมากจากการคลอดจนความดันโลหิต (เลือด) ต่ำ (ควรแก้ ไขให้สัญญาณชีพ (ชีพจร ความดันโลหิต อัตราการหายใจ และอุณหภูมิร่างกาย) คงตัว ร่างกายพร้อมรับการผ่าตัดก่อน

ควรดูแลตนเองอย่างไรเมื่อทำหมันหญิง?

เนื่องจากบางครั้งหรือบางสถานพยาบาลใช้ยาดมสลบหรือยาฉีดให้สลบ ดังนั้นเพื่อลดภาวะแทรกซ้อนจากการสำลักอาหารจากกระเพาะอาหารระหว่างสลบจึงควร

  • งดน้ำงดอาหารก่อนทำหมันอย่างน้อย 6 - 8 ชม.
  • ควรถอด ฟันปลอม คอนแทคเลนส์ออกก่อนเข้าห้องผ่าตัด
  • ควรปัสสาวะเพื่อให้กระเพาะปัสสาวะแฟบก่อนเข้ารับการผ่าตัด เพื่อลดโอกาสเกิดการบาดเจ็บต่อกระเพาะปัสสาวะ

หลังผ่าตัดควร:

  • นอนพักอย่างน้อย 2 - 3 ชม. เพื่อสังเกตอาการ
  • บางครั้งอาจมีการมึนงงจากยาชาและยาสลบจึงควรมีญาติพากลับบ้าน ไม่ควรขับรถหรือเดินทางกลับเพียงลำพัง
  • จากนั้นสังเกตอาการด้วยตนเอง หากมีอาการปวดแผลผ่าตัดมากหรือมีเลือดออกบริเวณแผลผ่าตัด ควรรีบกลับไปโรงพยาบาล
  • ควรระวังไม่ให้แผลผ่าตัดถูกน้ำจนกว่าจะครบกำหนดเปิดแผล คือ ประมาณ 1 สัปดาห์หลังผ่าตัด
  • หลีกเลี่ยงการยกของหนัก การเดินนานๆ หรือการทำงานหนักหลังผ่าตัดอย่างน้อย 1 สัปดาห์

ในระยะยาวอาจมีอาการปวดแปลบๆเล็กน้อยบริเวณท้องน้อยทั้งสองข้างซึ่งเกิดจากพังผืดจากการผ่าตัดซึ่งเป็นอาการที่พบได้ตามปกติ แต่หากมีอาการปวดท้องน้อยมากควรรีบปรึกษาแพทย์/มาโรงพยาบาล

หากประจำเดือนขาดหลังทำหมันควรรีบตรวจการตั้งครรภ์ เนื่องจากมีอัตราล้มเหลว 0.2 - 0.7% และ

หากพบมีการตั้งครรภ์ควรรีบปรึกษาแพทย์เนื่องจากมีโอกาสเกิดการท้องนอกมดลูกได้สูง

หากต้องการมีบุตรหลังทำหมันหญิงสามารถทำได้หรือไม่? อย่างไร?

หากต้องการมีบุตรหลังทำหมันหญิง เช่น มีการแต่งงานใหม่ บุตรเสียชีวิต สามารถตั้ง ครรภ์ได้โดย

  • การผ่าตัดแก้หมัน: โดยการผ่าตัดเชื่อมต่อท่อนำไข่ที่ถูกตัดขาดออกจากกัน ต้องทำโดยแพทย์ที่มีความชำนาญได้รับการฝึกฝนมาโดยเฉพาะ มีโอกาสตั้งครรภ์ 15 - 90% ขึ้นอยู่กับหลายปัจจัยเช่น ความชำนาญของแพทย์ผู้ผ่าตัด และเครื่องมือที่ใช้ในการผ่าตัด การใช้กล้องขยายช่วยในการผ่าตัด ตำแหน่งที่ถูกตัดท่อนำไข่ ความยาวของท่อนำไข่ที่เหลือ วิธีการผ่าตัดทำหมัน ระยะเวลาหลังจากการผ่าตัดทำหมัน อายุ และสุขภาพของผู้ทำหมันและของสามี
  • การใช้เทคโนโลยีช่วยการเจริญพันธุ์: ได้แก่ การทำเด็กหลอดแก้ว โดยใช้ยากระ ตุ้นไข่และใช้เข็มดูดเก็บไข่จากรังไข่ จากนั้นนำมาผสมกับอสุจินอกร่างกายจนได้ตัวอ่อน จึงย้ายตัวอ่อนเข้าสู่โพรงมดลูกเพื่อให้ตัวอ่อนฝังตัวและเจริญเติบโตต่อไป วิธีนี้ค่าใช้จ่ายสูง ต้องใช้แพทย์ผู้ชำนาญเฉพาะด้าน ต้องมีอุปกรณ์และห้องปฏิบัติการที่มีเครื่องมือพิเศษ ซึ่งมีโอกาสตั้งครรภ์ 25 - 40%

บรรณานุกรม

  1. 5. Marc A. Fritz and Leon Speroff. Family Planning, Sterilization, and Abortion. Clinical Gynecologic Endocrinology And Infertility. 8th edition. Philadelphia, P.A.: Lippincott Williams & Wilkins.; 2011.
  2. Cunningham FG, et al. Williams Obstetrics. 22nd ed. New York, N.Y.: McGraw-Hill Companies, Inc.; 2005:1.
  3. Stubblefield PG, et al. Family planning. In: Berek JS. Berek & Novak's Gynecology. Philadelphia, Pa.: Lippincott Williams & Wilkins; 2007:287.
  4. https://www.sexwise.fpa.org.uk/contraception/sterilisation [2020,April4]
  5. https://www.uptodate.com/contents/overview-of-female-permanent-contraception?search=permanent-sterilization-procedures-for-women-beyond-the-basics&source=search_result&selectedTitle=1~150&usage_type=default&display_rank=1 [2020,April4]