ไซนัส: กายวิภาคโพรงอากาศข้างจมูก (Anatomy of paranasal sinuses) / สรีรวิทยาโพรงอากาศข้างจมูก (Physiology of paranasal sinuses)

  • โดย นายแพทย์ พิชัย พัวเพิ่มพูนศิริ
  • 1 ตุลาคม 2565
  • Tweet

สารบัญ

บทความที่เกี่ยวข้อง

 

บทนำ: ไซนัสหรือโพรงอากาศข้างจมูกคืออะไร? มีกี่ไซนัส? อยู่ที่ไหนบ้าง?

ไซนัส (Sinus) ในที่นี้หมายถึง โพรงอากาศข้างๆ จมูก (Paranasal sinuses) เป็นโพรงอากาศที่อยู่ในกะโหลกส่วนใบหน้า ในบริเวณรอบๆจมูก จึงได้อีกชื่อว่า โพรงอากาศข้างจมูก มีทั้งหมด 4 คู่ (ซ้ายและขวา) คือ ไซนัส/โพรงอากาศแมกซิลลา, ไซนัส/โพรงอากาศเอธมอยด์, ไซนัส/โพรงอากาศฟรอนตัล, และไซนัส/โพรงอากาศสฟีนอยด์

ไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูกแมกซิลลา (Maxillary sinuses):

 

ไซนัสแมกซิลลา: เป็นโพรงอากาศที่อยู่บนใบหน้า ในกระดูกโหนกแก้มทั้งสองข้างใต้ต่อดวงตาและเหนือต่อเพดานปาก

ไซนัสแมกซิลลา เริ่มเกิดตั้งแต่เป็นทารกในครรภ์ อายุประมาณ 3 เดือน แรกเกิดมีขนาดประมาณ 7-8 มิลลิเมตร (มม.)´ 4-6 มม. แต่ยังไม่สามารถเห็นได้จากเอกซ์เรย์จนกว่าทารกในครรภ์จะมีอายุได้ 4-5 เดือน ไซนัสแมกซิลลานี้จะเจริญใหญ่ขึ้นเรื่อยๆไปจนถึงอายุ 18 ปี จึงหยุดเจริญ

ไซนัสแมกซิลลา มีรูปร่างเหมือนปิรามิด (Pyramid) มีขนาดบรรจุ/ความจุอากาศในผู้ใหญ่ประ มาณ 15 มิลลิลิตร (มล.) ส่วนฐานของโพรงอากาศคือ เพดานปาก ดังนั้นจึงสัมพันธ์กับรากฟันบนโดยเฉพาะ ฟันกรามซี่ที่ 1, 2 และฟันกรามน้อย (Premolar) ซี่ที่ 2 ซึ่งในบางครั้งจะมีเพียงเยื่อบุบางๆกั้นอยู่ระหว่างไซนัสแมกซิลลากับรากฟันเท่านั้น ดังนั้น เวลาที่มีการติดเชื้อของรากฟัน เชื้อโรคจึงสามารถเข้าสู่ไซนัสแมกซิลลาได้ง่าย ทั้งนี้ ไซนัสนี้แต่ละข้างซ้ายและขวา จะมีรูเปิดเข้าโพรงจมูกทั้งด้านซ้ายและด้านขวาตามลำดับ โดยรูเปิดจะอยู่ที่ผนังด้านข้างของโพรงจมูก

หลอดเลือดแดงและหลอดเลือดดำของไซนัสแมกซิลลา: ได้มาจากแขนงของหลอดเลือดของศีรษะ (Maxillary artery และ Maxillary vein)

เส้นประสาทของไซนัส: คือ แขนงของเส้นประสาทสมอง คู่ที่ 5 (Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V2)

ไซนัส/โพรงอากาศเอธมอยด์ (Ethmoid sinuses):

ไซนัสเอธมอยด์ เป็นโพรงอากาศที่อยู่ตรงตำแหน่งระหว่างเบ้าตากับด้านข้างของจมูกทั้งด้านซ้ายและด้านขวา

ไซนัสเอธมอยด์ เริ่มเจริญเมื่อทารกในครรภ์อายุ 3-4 เดือนไปจนถึงอายุ 12-14 ปีหลังคลอด โดยเมื่อแรกเกิดจะมีเพียง 3-4 ช่อง/โพรง/เซลล์อากาศ (Air cells) แต่เมื่อโตขึ้นจึงมีได้มากมายหลายเซลล์อากาศ โดยในผู้ใหญ่ ไซนัสเอธมอยด์ในแต่ละข้าง (ซ้ายและขวา) จะมีขนาดบรรจุ/ความจุอากาศ ประมาณ 14-15 มิลลิลิตร

ไซนัสเอธมอยด์แต่ละข้างซ้ายและขวา แบ่งเป็น 2 กลุ่ม คือ กลุ่มที่อยู่ด้านหน้า (Anterior group), และกลุ่มที่อยู่ด้านหลัง (Posterior group),  โดยแต่ละกลุ่มจะมีรูเปิดเข้าด้านข้างของโพรงจมูกด้านซ้ายและด้านขวาตามลำดับ แต่คนละตำแหน่งกัน       

หลอดเลือดแดงที่มาเลี้ยงไซนัสนี้ มาจากแขนงของหลอดเลือดแดงที่หล่อเลี้ยงสมอง (Internal carotid artery)

หลอดเลือดดำของไซนัสนี้ จะนำเลือดดำกลับเข้าสู่หัวใจทางหลอดเลือดดำของศีรษะที่เรียกว่า Maxillary vein และทางโพรงเลือดดำที่ฐานสมองชื่อ Cavernous sinus

เส้นประสาทของไซนัสนี้ เป็นแขนงมาจากเส้นประสาทสมองคู่ที่ 5 (Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V1 และ V2)

ไซนัส/โพรงอากาศฟรอนตัล (Frontal sinuses):

ไซนัสฟรอนตัล อยู่บริเวณหน้าผาก ระหว่างคิ้วทั้งสองข้าง ขนาดบรรจุ/ความจุอากาศในผู้ใหญ่ ข้างซ้ายและข้างขวา ข้างละประมาณ 6-7 มิลลิลิตร

ไซนัสฟรอนตัล เริ่มเจริญตั้งแต่ทารกในครรภ์อายุ 4 เดือน และจะหยุดเจริญเมื่ออายุ 15-18 ปี โดยจะเริ่มเห็นไซนัสนี้จากเอกซ์เรย์เมื่ออายุ 6-8 ปี อย่างไรก็ตาม 4-20% ของคนทั่วไป ไซนัสนี้ไม่พัฒนาให้เห็นเป็นโพรงอากาศ

ไซนัสนี้ในแต่ละข้างซ้ายและขวา มีรูเปิดเข้าด้านข้างของโพรงจมูกทั้งซ้ายและขวาตามลำดับ เช่นกัน

หลอดเลือดแดงที่มาเลี้ยงไซนัสนี้ได้มาจากแขนงของหลอดเลือดที่ไปเลี้ยงสมอง (Internal carotid artery)

หลอดเลือดดำ จะนำเลือดเสียกลับเข้าสู่หัวใจทางโพรงเลือดดำที่ฐานสมอง ที่เรียกว่า Cavernous sinus

เส้นประสาทของไซนัสนี้เป็นแขนงหนึ่งของเส้นประสาทสมองเส้นที่ 5 (Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V1)

ไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูก สฟีนอยด์ (sphenoid sinuses):

ไซนัส สฟีนอยด์ เป็นโพรงอากาศที่อยู่ที่กระดูกส่วนฐานกะโหลก ในบริเวณเหนือต่อโพรงหลังจมูก โดยเริ่มเจริญตั้งแต่เป็นทารกในครรภ์อายุ 3 เดือน มีขนาดเล็กในช่วงอายุ 3 ปีแรก แต่ไซนัสจะเจริญโตเร็วหลังอายุ 7 ปี และหยุดโตเมื่อเข้าสู่วัยหนุ่มสาว อายุ 12-15 ปี ซึ่งไซนัสนี้ ในผู้ใหญ่จะมีขนาดความจุอากาศประมาณ 7.5 มิลลิลิตร และมีรูเปิดเข้าสู่ด้านข้างตอนบนของโพรงจมูก

อวัยวะใกล้เคียงสำคัญที่อยู่ติดกับไซนัสนี้ คือ โพรงเลือดดำที่ฐานสมอง /Cavernous sinus และ ต่อมใต้สมอง  

หลอดเลือดแดงที่มาเลี้ยงไซนัสนี้ มาจากแขนงของหลอดเลือดสมอง (Internal carotid)

หลอดเลือดดำของไซนัสนี้ จะนำเลือดดำกลับสู่หัวใจผ่านทางหลอดเลือดดำของศีรษะ

เส้นประสาทบริเวณไซนัสนี้ เป็นแขนงมาจากเส้นประสาทสมองคู่ที่ 5 (Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V1 และ V2)

ไซนัสหรือโพรงอากาศข้างจมูกมีหน้าที่อย่างไร?

หน้าที่ที่แท้จริงของไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูก ยังไม่ทราบ แต่เชื่อว่า มีหน้าที่ดังนี้ เช่น

  • ช่วยทำให้เสียงของเราก้องกังวานขึ้น
  • ช่วยปรับสภาพอากาศที่หายใจเข้าให้พอเหมาะแก่ความต้องการของร่างกาย
  • เพิ่มขนาดของพื้นที่รับกลิ่น
  • ลดความรุนแรงเมื่อเกิดการกระทบกระแทก เปรียบเสมือนฉนวนกั้นความแรงที่จะไปถึงสมองและถึงประสาทสำคัญต่างๆ เช่น ประสาทสมอง (Cranial nerve)
  • เป็นฉนวนป้องกันไม่ให้ศูนย์ประสาทต่างๆบริเวณใบหน้าและฐานสมองต้องกระทบกับความร้อน หรือความเย็นเกินไป
  • เพิ่มความชุ่มชื้นให้แก่ จมูก โดยสร้างมูก/สารคัดหลั่ง แล้วให้ขนของเซลล์ขน (Cilia) ขับดันสารคัดหลั่งออกมาทางรูเปิดของไซนัสตลอดเวลา
  • ช่วยในการเจริญเติบโตและปรับโครงสร้างของใบหน้า
  • ทำให้กะโหลกศีรษะเบาขึ้น และอยู่ในสมดุลกับร่างกาย
  • อาจเป็นเพียงส่วนที่เหลือค้างในวิวัฒนาการของมนุษย์โดยไม่มีความสำคัญเลยก็ได้

ร่างกายมีการป้องกันการติดเชื้อในไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูกอย่างไร?

สิ่งที่ช่วยป้องกันไม่ให้มีการติดเชื้อในโพรงอากาศข้างจมูก ประกอบด้วย

  • รูจมูก (Nares) :จะมีขนจมูกไว้จับผงธุลี (Particles) ขนาดใหญ่ ที่ผ่านเข้ามาในจมูก
  • เยื่อบุจมูก: ซึ่งจะสร้างน้ำเมือก/มูก/สารคัดหลั่งไว้จับผงธุลีขนาดเล็ก ขนาดประมาณ 5-10 ไมครอน (Micron) ได้ดี แล้วขนของเซลล์ขน จะทำหน้าที่พัดโบกผงธุลีไปสู่โพรงหลังจมูก (Nasopharynx) ด้วยอัตราเร็ว 6-7 มิลลิเมตรต่อวินาที เพื่อไม่ให้ผงธุลีผ่านเข้าไซนัสทางรูเปิดติดต่อระหว่างไซนัสและโพรงจมูก
  • สารคัดหลั่งในจมูก: ซึ่งจะมี
    • เอนไซม์: เช่น Lysozyme ที่สามารถสลายเชื้อโรคบางชนิดได้
    • สารภูมิต้านทาน (Antibody): เช่น Secretory IgA , IgG ซึ่ง สามารถยับยั้งการเจริญเติบโตของไวรัสบางชนิดได้

บรรณานุกรม

  1. https://en.wikipedia.org/wiki/Paranasal_sinuses  [2022, Oct1]