โซเดียมฟอสเฟต (Sodium phosphate)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 29 มีนาคม 2563
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

ยาโซเดียมฟอสเฟต (Sodium phosphate สูตรเคมี คือ Na3PO4) และยาโซเดียมไบฟอสเฟต (Sodium biphosphate สูตรเคมีคือ NaH2PO4) จัดเป็นสารประกอบประเภทเกลือที่เรียกว่า เกลือไอออนิก (Ionic salt) ซึ่งเกลือทั้ง 2 ตัวยานี้จะมีความแตกต่างกันเล็กน้อยในด้านของสูตรเคมีคือ สำหรับยาโซเดียมไบฟอสเฟตในสูตรโมเลกุลมักจะมีน้ำเป็นส่วนประกอบอยู่ด้วยอย่าง เช่น NaH2PO4.H2O หรือ NaH2PO4.2H2O

กรณีที่สูตรตำรับยาที่มีเกลือทั้ง 2 ชนิดนี้เป็นองค์ประกอบหลัก มักจะถูกเตรียมเป็นยาระบาย ซึ่งมีทั้งชนิดรับประทานและชนิดสวนทวาร ดังที่กล่าวไว้ในบทความก่อนในเว็บ haamor. com บทความชื่อ “โซเดียมไบฟอสเฟต” เพื่อการขยายผลความรู้เชิงวิชาการในบทความนี้จะขอนำเสนอประโยชน์ทางยาของโซเดียมฟอสเฟต โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อ ”นำไปรักษาภาวะเกลือฟอสเฟต (Phosphate) ในร่างกายมีระดับต่ำ/ภาวะร่างกายพร่องเกลือฟอสเฟต” ซึ่งมักจะพบในผู้ป่วยที่ติดสุราเรื้อรังเสียเป็นส่วนมาก หรือเกิดกับผู้ป่วยที่มีปัญหาด้านการดูดซึมสารอาหารจากกระเพาะอาหารและลำไส้ หรือมีภาวะมะเร็งในระบบโลหิตวิทยา (เช่น มะเร็งต่อมน้ำเหลือง มะเร็งเม็ดเลือดขาว) หรือภาวะตับวาย เป็นต้น ซึ่งการแก้ไขและช่วยเหลือผู้ที่มีภาวะฟอสเฟตในร่าง กายต่ำนั้น แพทย์อาจพิจารณาใช้โซเดียมฟอสเฟตที่มีรูปแบบของยาแผนปัจจุบันทั้งชนิดฉีดและชนิดรับประทาน

ยาโซเดียมฟอสเฟตจะมีการดูดซึมเข้าสู่ร่างกายได้ประมาณ 66% เกลือนี้จะถูกขับออกโดยผ่านไตไปกับปัสสาวะและบางส่วนขับออกไปกับอุจจาระ

การบริหารยา/การใช้ยานี้กับผู้ป่วย ส่วนมากจะทำกันที่สถานพยาบาล ด้วยต้องเฝ้าระวังเรื่องผลข้างเคียงและพิษต่อระบบการทำงานของอวัยวะในร่างกาย อย่างเช่น ไต หัวใจ ดังนั้นขนาดการใช้ยาจะต้องเป็นไปตามคำสั่งแพทย์ผู้รักษาแต่เพียงผู้เดียว

โซเดียมไบฟอสเฟตมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) อย่างไร?

โซเดียมฟอสเฟต

ยาโซเดียมฟอสเฟตมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้ เช่น

  • รักษาภาวะพร่องเกลือฟอสเฟตในกระแสเลือด
  • ใช้เป็นยาระบายโดยมักผสมรวมกับยาโซเดียมไบฟอสเฟต (Sodium biphosphate)

โซเดียมฟอสเฟตมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธิ์ของยาโซเดียมฟอสเฟตคือ ตัวยาที่ดูดซึมเข้าสู่กระแสเลือดจะทำให้สมดุลของภาวะพร่องฟอสเฟตกลับคืนมา ซึ่งมีผลต่อกระบวนการทางชีวภาพในร่างกายมนุษย์ ส่งผลต่อการเจริญเติบโตและการทำงานของอวัยวะต่างๆในร่างกายให้เป็นไปอย่างปกติ

โซเดียมฟอสเฟตมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาโซเดียมฟอสเฟตมีรูปแบบการจัดจำหน่าย เช่น

  • ยาเม็ดชนิดรับประทาน สำหรับภาวะพร่องฟอสเฟต (Phosphate) โดยมีส่วนประกอบของ ตัวยาไดเบสิก โซเดียมฟอสเฟต (Dibasic sodium phosphate) 852 มิลลิกรัม + โมโนเบสิกโพแทสเซียมฟอสเฟต (Monobasic potassium phosphate) 155 มิลลิกรัม + โมโนเบสิก โซเดียมฟอสเฟต (Monobasic sodium phosphate) 130 มิลลิกรัม/เม็ด
  • ยาเม็ดชนิดรับประทาน ใช้เป็นยาระบาย/ยาแก้ท้องผูก โดยมีส่วนประกอบของโซเดียมไบฟอสเฟต 1.102 กรัมและโซเดียมฟอสเฟต 0.398 กรัม/เม็ด
  • ยาน้ำสวนทวาร ใช้เป็นยาระบายที่มีส่วนผสมของโซเดียมไบฟอสเฟตและโซเดียมฟอส เฟต ขนาดบรรจุ 133 มิลลิลิตร (สำหรับผู้ใหญ่)

โซเดียมฟอสเฟตมีขนาดรับประทาน/การบริหารยาอย่างไร?

ขนาดการใช้ของยาโซเดียมฟอสเฟตในผู้ป่วยแต่ละคนจะมีความแตกต่างกันออกไปขึ้นกับข้อบ่งใช้ยานี้ ในที่นี้ดังกล่าวแล้วในบทนำ จะกล่าวถึงยาโซเดียมฟอสเฟตเฉพาะกรณีใช้ในภาวะร่าง กายพร่องเกลือฟอสเฟตเท่านั้น

ขนาดยาโซเดียมฟอสเฟตเพื่อรักษาภาวะร่างกายพร่องเกลือฟอสเฟตขึ้นอยู่กับสภาพร่าง กายและระดับการพร่องของเกลือฟอสเฟตในกระแสเลือดของผู้ป่วยแต่ละคน แพทย์จะเป็นผู้พิจารณาขนาดการใช้ยาได้อย่างเหมาะสมและปลอดภัยต่อผู้ป่วย ตัวอย่างกรณีที่การพร่องฟอสเฟตไม่รุนแรงขนาดยาที่ใช้ เช่น

  • ผู้ใหญ่: รับประทานยา 1 - 2 เม็ดวันละ 4 ครั้ง
  • เด็ก: ขนาดยาจะขึ้นกับอายุและน้ำหนักตัวของเด็ก ดังนั้นขนาดยาจึงอยู่ในดุลพินิจของแพทย์ผู้รักษา

*อนึ่ง ข้อบ่งใช้ยานี้ ที่ใช้เป็นยาระบาย (ตัวยามีส่วนประกอบร่วมกับตัวยาโซเดียมไบฟอสเฟต) อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง โซเดียมไบฟอสเฟต (Sodium biphosphate)

*****หมายเหตุ: ขนาดและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสมควรต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาโซเดียมฟอสเฟต ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกร เช่น

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้วคลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก
  • มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาโซเดียมฟอสเฟตอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
  • หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารกจนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

การใช้ยาโซเดียมฟอสเฟตชนิดรับประทานมักจะใช้ในสถานพยาบาล โดยมีบุคคลากรทางการแพทย์เป็นผู้กำกับดูแลอย่างถูกต้อง ทำให้ยากต่อการลืมรับประทาน

โซเดียมฟอสเฟตมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาโซเดียมฟอสเฟตสามารถก่อให้เกิดผล/อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง) เช่น

  • อาการปวดท้อง
  • ท้องเสีย
  • คลื่นไส้- อาเจียน
  • มีภาวะเกลือโซเดียมในเลือดสูง
  • เกิดภาวะขาดน้ำของร่างกาย
  • ผู้ป่วยบางรายอาจมี
    • อาการชัก
    • ง่วงนอน
    • อารมณ์แปรปรวน
    • เบื่ออาหาร
    • กล้ามเนื้อเกร็งหรือเป็นตะคริว
    • หูอื้อ
    • ปวดตามร่างกาย
    • หัวใจเต้นผิดจังหวะ
    • หายใจลำบาก
    • ขาและเท้าบวม
    • น้ำหนักตัวเพิ่ม
    • ปัสสาวะน้อยลง
    • กระหายน้ำ
    • ปวดข้อ

* อนึ่ง: สำหรับผู้ที่ได้รับยาโซเดียมฟอสเฟตเกินขนาด: จะพบว่าเกิดภาวะในเลือดมีเกลือฟอสเฟตสูงร่วมกับเกลือโซเดียมสูง และทำให้ระดับเกลือแคลเซียมและเกลือโพแทสเซียมในเลือดลดลง ซึ่งผู้ป่วยจะมีอาการคล้ายภาวะขาดน้ำ ผู้ป่วยบางรายมีภาวะหัวใจเต้นผิดจังหวะ มีอาการชัก ไตวาย และอาจถึงขั้นเสียชีวิต การรักษาอาการเหล่านี้ จะรักษาตามอาการโดยแพทย์เป็นผู้ให้การรักษา

มีข้อควรระวังการใช้โซเดียมฟอสเฟตอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาโซเดียมฟอสเฟต เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้แพ้ยานี้
  • ห้ามใช้ยาโซเดียมฟอสเฟตกับ กลุ่มผู้ป่วยโรคไตขั้นรุนแรง ผู้ป่วยโรคหัวใจล้มเหลว ผู้ป่วยกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด ผู้ป่วยที่มีภาวะทางเดินลำไส้อุดตัน ลำไส้อักเสบหรือเป็นแผล ผู้ป่วยที่มีภาวะลำไส้ใหญ่อักเสบหรือติดเชื้อ ผู้ป่วยที่มีภาวะ/โรคความดันโลหิตสูง ผู้ที่มีภาวะแคลเซียมในเลือดต่ำ
  • ระหว่างการใช้ยาโซเดียมฟอสเฟตต้องคอยควบคุมระดับของเกลือแร่ (อิเล็กโทรไลต์/Electrolyte) ชนิดอื่นในกระแสเลือดให้มีความสมดุลอยู่เสมอเช่น โซเดียม, โพแทสเซียม, แคลเซียม
  • เฝ้าระวังการทำงานของ ไต หัวใจ ให้เป็นปกติตลอดเวลาของการใช้ยาโซเดียมฟอสเฟต
  • ควบคุมสภาพร่างกายของผู้ป่วยเพื่อไม่ให้เกิดภาวะขาดน้ำขณะใช้ยานี้
  • ระวังการใช้ยานี้กับ สตรีตั้งครรภ์ สตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร เด็ก และผู้สูงอายุ
  • ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ
  • ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง: ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาโซเดียมฟอสเฟตด้วย) ยาแผนโบราณ อาหารเสริม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิดและสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้งควรต้องปฏิบัติตาม ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด เสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

โซเดียมฟอสเฟตมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาโซเดียมฟอสเฟตมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

  • ห้ามใช้ยาโซเดียมฟอสเฟตร่วมกับ ยาที่มีองค์ประกอบของเกลือแร่ ดังจะกล่าวต่อไป ด้วยเกลือแร่เหล่านี้จะทำให้ลดการดูดซึมของยาโซเดียมฟอสเฟต เช่น เกลือแร่
    • อะลูมิเนียม: เช่นยา Aluminium hydroxide
    • แคลเซียม: เช่นยา Calcium carbonate
    • หรือแมกนีเซียม: เช่นยา Magnesium hydroxide
  • การใช้ยาโซเดียมฟอสเฟตร่วมกับ วิตามิน-ดี จะทำให้การดูดซึมยาโซเดียมฟอสเฟตจาก ระบบทางเดินอาหารเพิ่มมากขึ้นจนอาจมีผลข้างเคียงต่างๆจากยาโซเดียมฟอสเฟตติดตามมา
  • การใช้ยาโซเดียมฟอสเฟตร่วมกับ ยาลดกรดที่มีแคลเซียมเป็นองค์ประกอบ (เช่น Calcium carbonate) อาจทำให้เกิดหินปูน (Calcium) เกาะตามเนื้อเยื่อของปอด, หลอดเลือดแดง ที่อาจรบกวนการทำงานของอวัยวะเหล่านี้ หากไม่มีความจำเป็นใดๆ ควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
  • การใช้โซเดียมฟอสเฟตร่วมกับ ยาขับปัสสาวะ อาจรบกวนสมดุลของเกลือแร่ต่างๆของร่าง กาย เช่น ก่อให้เกิดภาวะฟอสเฟตและเกลือโซเดียมในเลือดสูง และก่อให้เกิดภาวะเกลือแคลเซียมในเลือดต่ำ ดังนั้นจึงควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน

ควรเก็บรักษาโซเดียมฟอสเฟตอย่างไร?

ควรเก็บรักษายาโซเดียมฟอสเฟต เช่น

  • รูปแบบยาชนิดรับประทาน: ควรเก็บภายใต้อุณหภูมิ 30 องศาเซลเซียส (Celsius)
  • รูปแบบยาสวนทวาร: สามารถเก็บที่อุณหภูมิ 15 - 30 องศาเซลเซียส
  • ทั้งนี้ ยานี้ทุกรูปแบบ:
    • ห้ามเก็บในช่องแช่แข็งตู้เย็น
    • ไม่เก็บยาในห้องน้ำหรือในรถยนต์
    • เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสง/แสงแดด ความร้อน และความชื้น
    • เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง
    • ไม่เก็บยาที่มีสภาพเสื่อมหรือที่วัสดุบรรจุชำรุดเสียหาย

โซเดียมฟอสเฟตมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาโซเดียมฟอสเฟต มียาชื่อการค้า และบริษัทผู้ผลิต เช่น

ชื่อการค้าบริษัทผู้ผลิต
PHOSPHA 250 (ฟอสฟา)RISING PHAR., INC.
OsmoPrep (ออสโมเพรป)Salix Pharmaceuticals, Inc
Unima enema (ยูนิมา อีนีมา)Unison
Visicol (วิซิคอล)Pharmaceutical Manufacturing Research Services Inc.

บรรณานุกรม

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Sodium_phosphates [2020,March14]
2. http://www.everydayhealth.com/drugs/sodium-biphosphate-sodium-phosphate [2020,March14]
3. http://www.mims.com/India/drug/info/sodium%20phosphate/?type=full&mtype=generic#Dosage [2020,March14]
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Hypophosphatemia [2020,March14]
5. http://www.drugs.com/dosage/phospha-250-neutral.html [2020,March14]
6. http://www.drugs.com/pro/phospha-250-neutral.html [2020,March14]