เดกซ์แทรน (Dextran)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 22 ธันวาคม 2559
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

ยาเดกซ์แทรน(Dextran)เป็นเวชภัณฑ์ทางการแพทย์ ลักษณะเป็นสารประกอบเชิงซ้อนประเภทกลูแคน (Glucan, คาร์โบไฮเดรตชนิดหนึ่ง) หรือโพลีแซกคาไรด์(Polysaccharide)ที่มีโมเลกุลของน้ำตาลกลูโคส(Glucose)มาเรียงต่อกัน ถูกค้นพบครั้งแรกโดยนักวิทยาศาสตร์ชาวฝรั่งเศสที่มีชื่อว่า Louis Pasteur ซึ่งในสมัยนั้นพบว่าเดกซ์แทรนเป็นผลผลิตจากเชื้อแบคทีเรียที่นำมาเป็นตัวหมักเหล้าไวน์นั่นเอง

รูปแบบเวชภัณฑ์ของยาเดกซ์แทรนเป็นสารเหลวที่ให้ทางหลอดเลือดดำ ประโยชน์ของยาเดกซ์แทรนในทางคลินิกคือ ใช้เป็นสารทดแทนเลือดในร่างกายกับผู้ที่ต้องเข้ารับการผ่าตัด เช่น ผ่าตัดหลอดเลือดบริเวณหัวใจ ผู้ที่มีภาวะช็อกจากการสูญเสียโลหิตฉุกเฉินจากอุบัติเหตุ จากแผลไฟไหม้ หรือเสียเลือดมากจากบาดแผลต่างๆ ยาเดกซ์แทรนจะสร้างสมดุลของของเหลวในหลอดเลือด โดยมีกลไกเพิ่มการดูดซึมของเหลวเข้าหลอดเลือด (Potent osmotic agents) ทำให้ปริมาตรเลือดเพิ่มขึ้น ช่วยป้องกันการเกาะตัวของลิ่มเลือดและของเลือด

ประโยชน์ด้านอื่นของยาเดกซ์แทรนเท่าที่พบเห็น เช่น

  • ใช้เป็นสารช่วยหล่อลื่นในสูตรยาหยอดตาบางสูตรตำรับยา
  • ใช้เป็นตัวกลางเพื่อทำละลายแร่ธาตุบางชนิด อย่างเช่น ธาตุเหล็ก (Iron Dextran) เพื่อฉีดเข้ากล้ามเนื้อ หรือหยดเข้าหลอดเลือดดำในผู้ป่วยที่ขาดแคลนธาตุเหล็ก

อย่างไรก็ตาม การใช้ยาเดกซ์แทรนยังต้องระวังผลข้างเคียงบางประการ เช่น ก่อให้เกิดภาวะเกลือโซเดียมในเลือดต่ำ รวมถึงรบกวนสมดุลของสารอิเล็กโทรไลต์(Electrolyte)ต่างๆ ตลอดจนอาจทำให้เกิดภาวะไตวายเฉียบพลันได้

ยาเดกซ์แทรน ถูกแบ่งออกเป็นอีก 2 ประเภทคือ ยาเดกซ์แทรน 40 และยาเดกซ์แทรน 70 โดยมีความแตกต่างกันตรงที่น้ำหนักโมเลกุล กล่าวคือ ยาเดกซ์แทรน 70 จะมีน้ำหนักโมเลกุลมากกว่ายาเดกซ์แทรน 40 ซึ่งเมื่อเข้าสู่ร่างกายแล้ว ยาเดกซ์แทรนทั้ง 2 ชนิดจะถูกขับออกจากร่างกายมากับปัสสาวะ โดยยาเดกซ์แทรน 40 จะถูกขับออกภายในระยะเวลาประมาณ 24 ชั่วโมง ขณะที่ยาเดกซ์แทรน 70 จะใช้เวลาในการถูกขับออกที่นานกว่า สำหรับประเทศไทย จะพบเห็นการใช้ยาเดกซ์แทรน 40 เพื่อทดแทนเลือดกับผู้ป่วย ในขณะที่ยาเดกซ์แทรน 70 ถูกใช้เป็นส่วนประกอบของน้ำตาเทียม

การให้ยาเดกซ์แทรน อาจทำให้เกิดผลกระทบ(ผลข้างเคียง)บางประการ เช่น ทำให้มีความดันโลหิตต่ำ ต่างประเทศจึงคิดค้น ยาเดกซ์แทรน 1 ขึ้นมาซึ่งมีน้ำหนักโมเลกุลต่ำกว่าเดกซ์แทรน 40 และ 70 ซึ่งการให้เดกซ์แทรน 1 ในผู้ป่วยก่อนที่จะใช้เดกซ์แทรน 40 และ 70 จะช่วยป้องกันภาวะความดันโลหิตต่ำดังกล่าวได้

องค์การอนามัยโลกได้ระบุให้ยาเดกซ์แทรนเป็นยา/เวชภัณฑ์จำเป็นขั้นพื้นฐานที่สถานพยาบาลควรมีสำรองไว้ให้บริการกับผู้ป่วย กระทรวงสาธารณสุขของไทยก็ได้ระบุให้ผลิตภัณฑ์ประเภทยาเดกซ์แทรนที่มีชื่อว่า Tc-99m dextran (Technetium-99m dextran) อยู่ในบัญชียาหลักแห่งชาติโดยมีเงื่อนไขการใช้เพื่อ “ตรวจวินิจฉัยโรคการอุดกั้นของระบบทางเดินน้ำเหลือง” ทั้งนี้ เราสามารถพบเห็นการใช้ผลิตภัณฑ์ประเภทยาเดกซ์แทรนได้ตามสถานพยาบาลทั้งของรัฐและของเอกชน ซึ่งหากผู้ป่วยมีข้อสงสัยเพิ่มเติม สามารถสอบถามข้อมูลยานี้ได้จาก แพทย์หรือจากเภสัชกรได้โดยทั่วไป

เดกซ์แทรนมีสรรพคุณ(คุณสมบัติ)อย่างไร?

เดกซ์แทรน

ยาเดกซ์แทรนมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้ เช่น

  • ใช้เป็นสารทดแทนปริมาตรเลือดกับผู้ป่วยที่มีปริมาณเลือดน้อย ด้วยสูญเสียเลือด/น้ำจากกอุบัติเหตุไฟไหม้ (เดกซ์แทรน 40)
  • ใช้ป้องกันภาวะลิ่มเลือดอุดตันหลังการผ่าตัดตา (เดกซ์แทน 40)
  • ใช้ป้องกันภาวะลิ่มเลือดอุดตันหลังการผ่าตัด เช่นการผ่าตัดปอด (เดกซ์แทน 70)
  • ใช้ในการส่องกล้องตรวจโพรงมดลูก (เดกซ์แทน 70)
  • ใช้เป็นสารหล่อลื่นในน้ำตาเทียม (เดกซ์แทน 70)

เดกซ์แทรนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธ์ของยาเดกซ์แทรนที่หยดเข้าหลอดเลือดดำ คือ ตัวยาจะทำให้ปริมาตรของของเหลวภายในหลอดเลือดเพิ่มขึ้น จึงช่วยลดความข้นของเลือด และยับยั้งการรวมตัวของลิ่มเลือดและของเม็ดเลือด ด้วยกลไกเหล่านี้จึงก่อให้เกิดฤทธิ์ของการรักษาตามสรรพคุณ

เดกซ์แทรนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาเดกซ์แทรนมีรูปแบบการจัดจำหน่าย เช่น

  • ยาฉีด ขนาด 500 มิลลิลิตร
  • ยาฉีดที่มีส่วนประกอบของธาตุเหล็ก เช่น CosmoFer 100 มิลลิกรัม/2 มิลลิลิตร
  • ใช้เป็นสารหล่อลื่นตาในน้ำตาเทียม

เดกซ์แทรนมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?

ยาเดกซ์แทรนมีขนาดการบริหารยา/ใช้ยา ดังตัวอย่าง เช่น

ก. ใช้ชดเชยและเพิ่มปริมาตรของเลือด:

  • ผู้ใหญ่: เริ่มต้นหยดยาเดกซ์แทรน 40 ที่มีความเข้มข้น 10% เข้าหลอดเลือดดำขนาด 10 มิลลิลิตร/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม โดยหยดยาอย่างรวดเร็ว และใช้ร่วมกับสารน้ำ Sodium chloride 0.9% หรือ สารน้ำ Glucose 5% อาจต้องให้ยาต่อเนื่อง 5 วันเป็นอย่างต่ำ หรือ เริ่มหยดยาเดกซ์แทรน 70 ที่มีความเข้มข้น 6% เข้าหลอดเลือดดำ 500 – 1,000 มิลลิลิตร โดยใช้ร่วมกับสารน้ำ Sodium chloride 0.9% หรือ สารน้ำGlucose 5% โดยใช้อัตรา 20 – 40 มิลลิลิตร/นาทีในการหยดยาเข้ากระแสเลือด ซึ่งยาเดกซ์แทรน 70 ยังใช้เป็นยาสำหรับคงระดับการรักษา โดยใช้ขนาด 10 มิลลิลิตร/น้ำหนักตัว1 กิโลกรัม/วัน เป็นเวลา 3 วัน
  • เด็ก: การใช้ยานี้ในเด็ก จะอยู่ในดุลพินิจของแพทย์เป็นกรณีๆไป โดยขึ้นกับความรุนแรงของอาการ น้ำหนักตัวของเด็ก และดุลพินิจของแพทย์ผู้รักษา

ข. ใช้สำหรับป้องกันหลอดเลือดอุดตันจากลิ่มเลือดหลังผ่าตัด:

  • ผู้ใหญ่: ใช้เดกซ์แทรน 40 ที่มีความเข้มข้น 10% หยดเข้าหลอดเลือดดำอย่างรวดเร็วขนาด 10 มิลลิลิตร/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม โดยสามารถใช้ร่วมกับสารน้ำ Sodium chloride 0.9% หรือสารน้ำ Glucose 5% การหยดยาอาจทำในระหว่างการผ่าตัด 4 – 6 ชั่วโมง หรือจะหยดยาหลังการผ่าตัดก็ได้
  • เด็ก: หยดยาเดกซ์แทรน 40 ขนาด 10 มิลลิลิตร/น้ำหนักตัวเด็ก 1 กิโลกรัม

*อนึ่ง: กรณีการใช้เป็นส่วนประกอบในน้ำตาเทียมเพื่อช่วยในการหล่อลื่นตา อ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง น้ำตาเทียม และเรื่อง ยาหยอดตา

*****หมายเหตุ: ขนาดยาและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้เป็นเพียง ตัวอย่างหนึ่งเท่านั้นไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสมควรต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดรวมยาเดกซ์แทรน ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกร ดังนี้

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้ว ขึ้นผื่น แน่นอึดอัด/หายใจลำบาก หรือกรณีเป็นยาฉีด /ยาหยอดตา เมื่อใช้ยาแล้ว มีอาการปวด แสบ ระคายเคืองเนื้อเยื่อที่สัมผัสยา
  • มีโรคประจำตัวต่างๆ เช่น โรคเบาหวาน โรคตา โรคความดันโลหิตสูง เพราะยาเดกซ์แทรน อาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยา ระหว่างยากับยาชนิดอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน

เดกซ์แทรนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาเดกซ์แทรนสามารถก่อให้เกิดผลไม่พึงประสงค์(ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)ต่อระบบอวัยวะต่างๆของร่างกาย ดังนี้ เช่น

  • ผลต่อระบบหัวใจและหลอดเลือด: เช่น เจ็บหน้าอก แน่นหน้าอก ความดันโลหิตต่ำ หัวใจหยุดเต้น
  • ผลต่อผิวหนัง: เช่น เกิดลมพิษ
  • ผลต่อระบบทางเดินอาหาร: เช่น คลื่นไส้ อาเจียน

มีข้อควรระวังการใช้เดกซ์แทรนอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาเดกซ์แทรนที่เป็นสารน้ำให้ทางหลอดเลือดดำ เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้ที่มีประวัติแพ้ยาเดกซ์แทรนมาก่อน
  • ห้ามใช้เวชภัณฑ์นี้กับผู้ป่วยโรคไตระยะรุนแรง ซึ่งมีอาการปัสสาวะไม่ออก
  • ห้ามใช้ยานี้กับสตรีตั้งครรภ์
  • ห้ามปรับขนาดการให้ยานี้โดยไม่มีคำสั่งแพทย์
  • ระวังการใช้ยากับสตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร
  • ระวังการเกิดความดันโลหิตต่ำระหว่างใช้ยานี้
  • ปฏิบัติตามคำแนะนำของ แพทย์ พยาบาล เภสัชกร อย่างเคร่งครัด
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ
  • ห้ามเก็บยาหมดอายุ

*หมายเหตุ: ข้อควรระวังการใช้ยานี้กรณีใช้เป็นส่วนประกอบในน้ำตาเทียม แนะนำอ่านเพิ่มเติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ยาหยอดตา และเรื่อง น้ำตาเทียม

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา”ที่รวมถึง ยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมเดกซ์แทรนด้วย) ยาแผนโบราณทุกชนิด อาหารเสริม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร และสมุนไพร ต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้ง ควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ(อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

เดกซ์แทรนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาเดกซ์แทรนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

  • ห้ามใช้ยาเดกซ์แทรนที่มีมวลโมเลกุลต่ำ(เช่นยาเดกซ์แทรน 40)กับยา Abciximab, Ardeparin (ยาต้านการแข็งตัวของเลือด), Enoxaparin(ยาต้านการแข็งตัวของเลือด) , ด้วยจะกระตุ้นให้เกิดภาวะเลือดออกง่าย

ควรเก็บรักษาเดกซ์แทรนอย่างไร?

ควรเก็บเวชภัณฑ์/ยาเดกซ์แทรนภายใต้อุณหภูมิ 25 องศาเซลเซียส (Celsius) ห้ามเก็บเวชภัณฑ์นี้ในช่องแช่แข็งของตู้เย็น เก็บเวชภัณฑ์นี้ในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสงแดด ความร้อนและความชื้น และเก็บให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

เดกซ์แทรนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาเดกซ์แทรนที่จำหน่ายในประเทศไทย มียาชื่อการค้า และบริษัทผู้ผลิต/ผู้จำหน่าย เช่น

ชื่อการค้าบริษัทผู้ผลิต
Dextran 40 Thai Otsuka (เดกซ์แทรน 40 โอซูก้า)Thai Otsuka
Tears Naturale Free (เทียร์ แนเชอรอล)Alcon
Tears Naturale ll (เทียร์ แนเชอรอล 2)Alcon
Opsar Tears (ออพซาร์ เทียร์)Charoon Bhesaj
CosmoFer (คอสโมเฟอ)Pharmacosmos

บรรณานุกรม

  1. https://en.wikipedia.org/wiki/Dextran#Microsurgery [2016,Dec3]
  2. http://www.mims.com/thailand/drug/info/dextran/?type=brief&mtype=generic [2016,Dec3]
  3. https://www.drugs.com/monograph/dextran-40.html [2016,Dec3]
  4. http://www.fda.gov/ohrms/dockets/ac/05/briefing/2005_4164B1_03.htm [2016,Dec3]
  5. http://drug.fda.moph.go.th:81/nlem.in.th/medicine/essential/list/206#item-9141 [2016,Dec3]
  6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10361939 [2016,Dec3]
  7. http://www.mims.com/thailand/drug/info/tears%20naturale%20free/?type=brief [2016,Dec3]
  8. https://www.drugs.com/drug-interactions/dextran-low-molecular-weight,dextran-40- index.html?filter=3&generic_only= [2016,Dec3]