article detail

แซนทีน อนุพันธ์แซนทีน (Xanthine derivatives)

• โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
• 7 กุมภาพันธ์ 2564
• Tweet

• บทนำ: คือยาอะไร?
• อนุพันธ์แซนทีนมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?
• อนุพันธ์แซนทีนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?
• อนุพันธ์แซนทีนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?
• อนุพันธ์แซนทีนมีขนาดรับประทานอย่างไร?
• เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?
• หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?
• อนุพันธ์แซนทีนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?
• มีข้อควรระวังการใช้อนุพันธ์แซนทีนอย่างไร?
• อนุพันธ์แซนทีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?
• ควรเก็บรักษาอนุพันธ์แซนทีนอย่างไร?
• อนุพันธ์แซนทีนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?
• บรรณานุกรม

• ยา (Pharmaceutical drug)
• ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด
• โรคหืด(Asthma)
• โรคสมองเสื่อม
• โรคควาดันโลหิตสูง(Hypertension)
• โรคลมชัก(Epilepsy)
• ยาปฏิชีวนะ (Antibiotics)

บทนำ: คือยาอะไร?

ยาแซนทีน (Xanthine) หรือยาในกลุ่มอนุพันธ์แซนทีน (Xanthine derivative) หรือMethylated xanthines หรือ Methylxanthines เป็นสาร อินทรีย์เคมีชนิดหนึ่งที่พบมากในสัตว์และพืช โดยจะอยู่ตามเนื้อเยื่อรวมถึงของเหลวต่างๆของสิ่งมี ชีวิต อนุพันธ์แซนทีนที่นำมาใช้รักษาทางคลินิกจะเป็นกลุ่มสารแอลคาลอยด์ (Alkaloid) ที่มีฤทธิ์กระตุ้นร่างกายอย่างอ่อนๆและช่วยให้เกิดการขยายตัวของหลอดลม จึงเป็นที่มาของยารักษาอาการโรคหืด ตัวอย่างสารอนุพันธ์แซนทีนที่มีประโยชน์ในการรักษาอาการป่วยเช่น Caffeine, Aminophylline, Paraxanthine, Pentoxifylline, Theobromine, Theophylline

รูปแบบยาแผนปัจจุบันของยาอนุพันธ์แซนทีนจะมีทั้งยารับประทาน ยาฉีด และยาเหน็บทวาร เป็นต้น ซึ่งเมื่อมีการดูดซึมยาอนุพันธ์แซนทีนเข้าสู่ร่างกาย จะเกิดกลไกเปลี่ยนแปลงทางเคมีรวมถึงการกำจัดยาออกจากร่างกายที่แตกต่างกันออกไปตามธรรมชาติของอนุพันธ์แซนทีนแต่ละตัว

ผลิตภัณฑ์ของสารอนุพันธ์นี้มีใช้ตามสถานพยาบาลทั่วไปและมีจำหน่ายตามร้านขายยา การเลือกใช้ยาอนุพันธ์ของแซนทีนต้องขึ้นอยู่กับดุลยพินิจของแพทย์หลังผู้ป่วยได้รับการตรวจคัดกรองอาการโรคของผู้ป่วยเรียบร้อยแล้วเท่านั้น

อนุพันธ์แซนทีนมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?

ยาอนุพันธ์แซนทีนมีสรรพคุณรักษา /ข้อบ่งใช้ เช่น

• ใช้กระตุ้นประสาทส่วนกลาง ลดอาการวิตกกังวล เช่น Caffeine
• รักษาอาการโรคหืด ช่วยขยายหลอดลม เช่นยา Aminophylline, Theophylline
• รักษาโรคสมองเสื่อมเนื่องจากเลือดไปเลี้ยงสมองไม่เพียงพอ เช่นยา Pentoxifylline
• รักษาโรคความดันโลหิตสูงและกระตุ้นการเต้นของหัวใจ เช่นยา Theobromine

อนุพันธ์แซนทีนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

ยาอนุพันธ์แซนทีนออกฤทธิ์โดยเข้าไปยับยั้งการทำงานของสาร Phosphodiesterase (เอนไซม์ชนิดหนึ่งที่ใช้ในกระบวนการทำงานของเซลล์หลายชนิด) ส่งผลให้เกิด

• การเพิ่มระดับของ cAMP (Cyclic adenosine monophosphate, สารใช้ในการทำงานต่างๆของเซลล์) ในระดับเซลล์
• ยับยั้งการทำงานของ TNF-alpha (Tumor necrosis factor-alpha, สารที่เกี่ยวข้องกับการอักเสบ)
• ลดการสังเคราะห์ Leukotriene (สารที่เกี่ยวข้องกับเม็ดเลือดขาว) ทำให้ชะลอการสร้าง Histamine และ Prostaglandins (สารที่เกี่ยวข้องกับกระบวนการต่างๆของเซลล์เช่น การทำงานของกล้ามเนื้อเรียบ)
• เข้าแข่งขันและแย่งจับกับตัวรับที่มีชื่อว่า Adenosine receptor (สารที่เกี่ยวข้องกับการทำ งานของเซลล์ระบบประสาท)

จากกลไกข้างต้นจึงทำให้ลดการอักเสบของระดับเซลล์และก่อให้เกิดฤทธิ์รักษาตามสรรพคุณ

อนุพันธ์แซนทีนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

รูปแบบการจัดจำหน่ายของยาอนุพันธ์แซนทีนในประเทศไทยจะเป็นลักษณะของยาเม็ด, ยาแคปซูล ,ยาน้ำชนิดรับประทาน, และยาฉีด

อนุพันธ์แซนทีนมีขนาดรับประทานอย่างไร?

ขนาดรับประทานของยาอนุพันธ์แซนทีนจะขึ้นกับตัวยาแต่ละชนิดและดุลยพินิจของแพทย์ โดยต้องอาศัยข้อมูลของตัวผู้ป่วยร่วมกับการเลือกใช้ยาให้ตรงตามอาการและมีความปลอดภัยมากที่สุด ดังนั้นการรับประทานจึงต้องเป็นไปตามคำสั่งของแพทย์ผู้รักษาเท่านั้น

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาอนุพันธ์แซนทีน ผู้ป่วยควรแจ้ง แพทย์ พยาบาล และเภสัชกร เช่น

• ประวัติแพ้ยาทุกชนิดเช่น กินยา/ใช้แล้วคลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก
• มีโรคประจำตัวต่างๆรวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาอนุพันธ์แซนทีนอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
• หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารก จนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยาอนุพันธ์แซนทีนสามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้เคียงกับการรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

อนุพันธ์แซนทีนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

อาจพบผล/ อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง) ของยาอนุพันธ์แซนทีน เช่น

• คลื่นไส้- อาเจียน
• เบื่ออาหาร
• นอนไม่หลับ
• ปวดหัว
• วิงเวียน
• แสบร้อนกลางหน้าอก
• ปวดท้องมาก
• กระสับกระส่าย
• รู้สึกสับสน
• ปัสสาวะบ่อย
• เบื่ออาหาร
• เจ็บหน้าอก
• หายใจไม่ออก/หายใจลำบาก
• หัวใจเต้นเร็วผิดปกติ

*อนึ่ง: สำหรับอาการของผู้ที่ได้รับยากลุ่มนี้เกินขนาดจะพบอาการ

• หัวใจเต้นเร็ว หรือ หัวใจเต้นช้า ผิดปกติ
• เบื่ออาหาร
• คลื่นไส้- อาเจียน
• นอนไม่หลับ
• กระสับกระส่าย
• ปวดหัว
• กระหายน้ำ
• มีไข้
• กล้ามเนื้อกระตุก
• กล้ามเนื้ออ่อนแรง
• เหงื่อออกมาก
• หายใจเร็ว

*****ซึ่ง หากพบอาการดังกล่าวต้องรีบนำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลทันที

มีข้อควรระวังการใช้อนุพันธ์แซนทีนอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาอนุพันธ์แซนทีน เช่น

• ห้ามใช้กับผู้ป่วยที่มีประวัติแพ้ยากลุ่มนี้
• ระวังการใช้ยานี้กับ เด็ก(นิยามคำว่าเด็ก) ผู้สูงอายุ สตรีตั้งครรภ์ และ สตรีที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร
• ระวังการใช้ยากับผู้ป่วย โรคตับ โรคไต โรคหัวใจ ผู้ป่วยด้วยแผลในกระเพาะอาหาร – ลำไส้ ผู้ป่วยโรคไทรอยด์ฮอร์โมนสูง/ต่อมไทรอยด์เป็นพิษ ผู้ป่วยโรคความดันโลหิตสูง ผู้ป่วยโรคลมชัก และผู้ป่วยด้วยโรคพิษสุราเรื้อรัง
• หลีกเลี่ยงการรับประทานยากลุ่มนี้ร่วมกับเครื่องดื่มที่มีคาเฟอีน (Caffeine) เช่น ชา กาแฟ โคลา หรือเครื่องดื่มที่มีช็อกโกแลตเป็นองค์ประกอบ ด้วยจะเพิ่มผลข้างเคียงของยาต่อผู้ป่วยได้มากยิ่งขึ้น
• ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
• ห้ามใช้ยาหมดอายุ
• ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมอนุพันธ์แซนทีนด้วย) ยาแผนโบราณ อาหารเสริม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิดและสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้งควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ(อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

อนุพันธ์แซนทีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาอนุพันธ์แซนทีนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

• การใช้ยา Aminophylline ร่วมกับยาต้านเชื้อแบคทีเรีย/ยาปฏิชีวนะบางตัว เช่นยา Doxycycline และ Tetracycline อาจทำให้ผู้ป่วยได้รับผลข้างเคียงของ Aminophylline มากยิ่งขึ้น การใช้ยาร่วมกันแพทย์จะปรับขนาดรับประทานให้เหมาะสมเป็นกรณีไป
• การใช้ยา Theophylline ร่วมกับ ยาลดความดันยาลดความดันเลือดบางตัวสามารถทำให้ฤทธิ์ในการควบคุมความดันโลหิตด้อยประสิทธิภาพลงไป พร้อมกับอาจมีอาการต่างๆเหล่านี้ตามมาเช่น คลื่นไส้- อาเจียน นอนไม่หลับ ตัวสั่น หายใจติดขัด/หายใจลำบาก เป็นต้น ยาลดความดันโลหิตดังกล่าว เช่นยา Acebutolol, Atenolol, Esmolol, Metoprolol , และ Nadolol
• การใช้ยา Pentoxifylline ร่วมกับยาต้านแบคทีเรีย เช่นยา Cyprofloxacin สามารถทำให้ปริมาณยา Pentoxifylline ในกระแสเลือดมีระดับสูงขึ้นจนอาจก่อให้เกิดอาการข้างเคียงตามมา หากจำเป็นต้องใช้ยาร่วมกันแพทย์จะปรับขนาดการใช้ของยาทั้ง 2 ตัวให้เหมาะสมต่อผู้ป่วยเป็นกรณีๆไป

ควรเก็บรักษาอนุพันธ์แซนทีนอย่างไร?

สามารถเก็บยาอนุพันธ์แซนทีน:

• เก็บยาภายใต้อุณหภูมิห้องที่เย็น
• ห้ามเก็บยาในช่องแช่แข็งของตู้เย็น
• เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสง/แสงแดด ความร้อนและความชื้น
• เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง
• ไม่เก็บยาในห้องน้ำหรือรถยนต์

อนุพันธ์แซนทีนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาอนุพันธ์แซนทีน มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

บรรณานุกรม

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Xanthine[2021,Jan30]
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Theophylline [2021,Jan30]
3. https://www.medicinenet.com/xanthine_derivatives-oral/article.htm [2021,Jan30]
4. http://www.druginfo.info/categories/91-XANTHINE-DERIVATIVES-ORAL[2021,Jan30]
5. https://www.mims.com/Thailand/drug/search/?q=pentoxifylline [2021,Jan30]
6. https://www.mims.co.uk/drugs/cardiovascular-system/circulatory-disorders/pentoxifylline [2021,Jan30]
7. https://www.rxlist.com/trental-drug.htm [2021,Jan30]