ยาโค-ไตรม็อกซาโซล (Co-trimoxazole)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 15 ธันวาคม 2562
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

โค-ไตรม็อกซาโซล (Co-trimoxazole) เป็นยาต้านเชื้อแบคทีเรีย (ยาปฏิชีวนะ) ที่ประกอบ ไปด้วยตัวยา 2 ตัว คือ Trimethoprim กับ Sulfamethoxazole หรือ Trimethoprim/ Sulfamethoxazole ย่อว่า TMP/SMX นอกจากฤทธิ์ในการต้านเชื้อแบค ทีเรียแล้ว โคไตรม็อกซาโซลยังถูกใช้ในการบำบัดการติดเชื้อรา เชื้อโปรโตซัวอีกด้วย (อ่านเพิ่ม เติมในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง โรคติดเชื้อสัตว์เซลล์เดียว)

องค์การอนามัยโลกได้เสนอให้โค-ไตรม็อกซาโซลเป็นยาจำเป็นสำหรับระบบสาธารณสุขขั้นมูลฐาน และประเทศไทยบรรจุยาตัวนี้ลงในบัญชียาหลักแห่งชาติแล้ว เราจึงพบเห็นในหลายสถานพยาบาลยังมียาตัวนี้เพื่อใช้รักษาคนไข้ ปัจจุบันโค-ไตรม็อกซาโซลได้รับความนิยมในการใช้น้อยลง ด้วยผลข้างเคียงของยาซึ่งผู้ป่วยหลายรายได้รับผลกระทบ นอกจากนี้ยังมีรายงานการแพ้ยาของผู้ใช้ยามาประกอบ จึงเป็นเหตุให้หลายประเทศไม่ยอมรับและเริ่มปฏิเสธการใช้ยาตัวนี้

ปกติ ยาโค-ไตรม็อกซาโซลใช้รักษาการติดเชื้อที่ระบบทางเดินหายใจทั้งช่วงบนและช่วงล่าง การติดเชื้อที่ระบบทางเดินอาหาร การติดเชื้อที่ไต และการติดเชื้อที่ระบบทางเดินปัสสาวะ นอกจากนี้ยังใช้รักษาการติดเชื้อบริเวณผิวหนังและบาดแผลต่างๆ ตลอดจนกระทั่งใช้รักษาการติดเชื้อในกระแสเลือด (ภาวะพิษเหตุติดเชื้อ) พบว่าเชื้อโรคหลายสายพันธุ์ดื้อต่อยาปฏิชีวนะหลายตัว เป็นเหตุให้วงการแพทย์เริ่มนำโค-ไตรม็อกซาโซลกลับมาใช้ใหม่อีกครั้ง

หลังจากได้รับยาเข้าสู่ร่างกาย ทั้ง Trimethoprim และ Sulfamethoxazole จะมีการจับกับ โปรตีนในกระแสเลือด ร่างกายต้องใช้เวลาประมาณ 10 ชั่วโมงสำหรับกำจัด Trimethoprim ออกจากกระแสเลือด 50% และประมาณ 8 - 10 ชั่วโมงในการกำจัด Sulfamethoxazole เช่นกัน ยาโค-ไตรม็อกซาโซลจะถูกขับออกมากับปัสสาวะ แพทย์มักจะแนะนำให้ผู้ป่วยดื่มน้ำในปริมาณมากพอหลังกินยา (2 แก้วโดยประมาณ) เพื่อป้องกันมิให้ยาเกิดการตกค้างหรือมีผลเสียต่ออวัยวะไตของคนไข้

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลจัดอยู่ในหมวดของยาอันตราย มีประวัติของการแพ้ยานี้ในผู้ป่วยหลายราย หรือได้รับผลข้างเคียงของยาเป็นจำนวนมาก การใช้ยาจึงต้องอยู่ภายใต้ดุลยพินิจของแพทย์เท่านั้น

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) อย่างไร?

ยาโค-ไตรม็อกซาโซล

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้ เช่น

  • ใช้รักษาอาการติดเชื้อของระบบทางเดินหายใจ ติดเชื้อในระบบทางเดินอาหาร ติดเชื้อ ในระบบทางเดินปัสสาวะ
  • รักษาการติดเชื้อในกระแสโลหิต (ภาวะพิษเหตุติดเชื้อ)

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีกลไกการออกฤทธิ์ โดยยับยั้งการสร้างโปรตีนในกลุ่มเชื้อโรคที่เป็นอันตรายต่อร่างกาย ไม่ว่าจะเป็นแบคทีเรีย เชื้อรา และโปรโตซัว โดย Sulfamethoxazole จะรบกวนกระบวนการสังเคราะห์สาร Dihydrofolate ส่วน Trimethoprim จะรบกวนกระบวนการสังเคราะห์สาร Tetrahydrofolic acid ด้วยกระบวนการดังกล่าว จึงทำให้กลุ่มเชื้อโรคหยุดการเจริญเติบโตและตายในที่สุด

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลจัดจำหน่ายในรูปแบบ เช่น

  • ยาเม็ด ประกอบด้วย Trimethoprim 80 มิลลิกรัม/เม็ด และ Sulfamethoxazole 400 มิล ลิกรัม/เม็ด
  • ยาน้ำแขวนตะกอน ประกอบด้วย Trimethoprim 40 มิลลิกรัม/5 มิลลิลิตร และ Sulfame thoxazole 200 มิลลิกรัม/5 มิลลิลิตร
  • ยาฉีด ประกอบด้วย Trimethoprim 80 มิลลิกรัม/5 มิลลิลิตร และ Sulfamethoxazole 400 มิลลิกรัม/5 มิลลิลิตร

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีขนาดรับประทานอย่างไร?

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีขนาดรับประทาน เช่น

ก. ผู้ใหญ่: รับประทานครั้งละ 2 เม็ด หลังอาหารเช้า - เย็น ควรรับประทานพร้อมน้ำดื่ม ที่สะอาด 2 แก้วเป็นอย่างต่ำ หากต้องใช้ยาเป็นเวลานานให้ลดขนาดรับประทานเหลือครั้งละ 1 เม็ดหลังอาหารเช้า - เย็น

ข. เด็กอายุ 6 - 12 ปี: รับประทานครั้งละ 10 มิลลิลิตร หลังอาหารเช้า - เย็น

ค. เด็กอายุ 6 เดือน - 5 ปี: รับประทานครั้งละ 5 มิลลิลิตร หลังอาหารเช้า – เย็น

*****หมายเหตุ:

  • การใช้ยานี้กับเด็กต้องเพิ่มความระมัดระวังของการตวงยาเพื่อรับประทาน ด้วยผลข้างเคียงที่อาจเกิดขึ้นจากยาจะส่งผลกระทบมากกว่าในผู้ใหญ่
  • ห้ามใช้ยานี้กับเด็กทารกแรกคลอด
  • ขนาดยา และระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้ เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ผู้รักษาได้ การใช้ยาที่เหมาะสม ควรต้องปรึกษา แพทย์ หรือเภสัชกร ก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาโค-ไตรม็อกซาโซล ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรดังนี้

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้ว คลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก
  • มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาหรืออาหารเสริมอะไรอยู่ เพราะยาโค-ไตรม็อกซาโซลอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆและ/ หรืออาหารเสริมที่กินอยู่ก่อน
  • หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์ /มีครรภ์ หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรกและเข้าสู่ทารก จนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยาโค-ไตรม็อกซาโซล สามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้ เคียงกับการรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลอาจก่อให้เกิดผลไม่พึงประสงค์จากยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง) เช่น

  • ระคายเคืองต่อระบบทางเดินอาหาร
  • เกิดภาวะกระเพาะอาหารอักเสบ
  • เกิดผื่นคันตามผิวหนัง
  • เกิดการได้ยินบกพร่อง
  • เกิดภาวะ Stevens-Johnson syndrome
  • มีผลต่อระบบเลือด/ระบบโลหิตวิทยาโดยก่อให้เกิด
    • ภาวะโลหิตจาง
    • เม็ดเลือดขาวต่ำ (Leukopenia)
    • Neutropenia (เม็ดเลือดขาวชนิด Neutrophil ต่ำ)
    • เกล็ดเลือดต่ำ (Thrombocytopenia)
  • เกิดภาวะเกลือโพแทสเซี่ยมในกระแสเลือดมีระดับสูงเกินมาตร ฐาน/โพแทสเซียมในเลือดสูง (เช่น หัวใจเต้นผิดจังหวะ)
  • น้ำตาลในเลือดต่ำ (เช่น วิงเวียน จะเป็นลม กระสับกระส่าย )
  • เกิดอาการทางสมอง (เช่น วิงเวียน ปวดศีรษะ ชัก)
  • และ/หรือการทำงานของระบบขับถ่ายปัสสาวะผิด ปกติ (เช่น ปัสสาวะขุ่น ปัสสาวะเป็นเลือด) เป็นต้น

มีข้อควรระวังการใช้ยาโค-ไตรม็อกซาโซลอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาโค-ไตรม็อกซาโซลดังนี้

  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ที่แพ้ยาโค-ไตรม็อกซาโซล
  • ห้ามใช้ยานี้กับผู้ที่มีภาวะตับ - ไตทำงานผิดปกติ
  • ห้ามใช้ยานี้กับเด็กทารกแรกคลอด
  • ห้ามใช้ยานี้ร่วมกับยา Dofetilide (ยารักษาโรคหัวใจที่มีการเต้นของหัวใจผิดปกติ)
  • ห้ามใช้ยานี้กับหญิงตั้งครรภ์และหญิงที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร นอกจากมีคำสั่งแพทย์เท่านั้น
  • ระวังการใช้ยานี้กับผู้ป่วย
    • ภาวะขาดเอนไซม์จีซิกพีดี
    • ผู้ที่ร่างกายขาดโฟเลต (Folic acid/ Folate) ผู้ที่มีประวัติโรคหืด
    • และผู้ป่วยภาวะขาดไทรอยด์ฮอร์โมน
  • ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ
  • ห้ามเก็บยาหมออายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาโค-ไตรม็อกซาโซลด้วย) ยาแผนโบราณ อาหารเสริม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิด และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิดควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

  • การใช้ยาโค-ไตรม็อกซาโซลร่วมกับยาขับปัสสาวะกลุ่มไทอะไซด์ (Thiazide diuretics เช่น Hydrochlorothiazide) สามารถก่อให้เกิดภาวะเกล็ดเลือดต่ำ (Thrombocytopenia) จึงควรเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
  • การใช้ยาโค-ไตรม็อกซาโซลร่วมกับยาต้านการจับตัวของเกล็ดเลือด เช่น Warfarin อาจเกิดความเสี่ยงทำให้มีอาการเลือดออกง่ายเพิ่มขึ้น อีกทั้งส่งผลเสียต่อการทำงานของอวัยวะ ตับ - ไตของผู้ป่วย หากต้องใช้ยาร่วมกันควรต้องปรับขนาดรับประทานของยา warfarin โดยแพทย์ผู้ รักษา
  • การใช้ยาโค-ไตรม็อกซาโซลร่วมกับยากันชัก เช่น Phenytoin มีความเสี่ยงที่จะเกิดอาการข้างเคียง เช่น เสียการทรงตัว/เซ สั่น อ่อนเพลีย คลื่นไส้ อาเจียน เป็นลม หากต้องใช้ยาร่วมกัน สมควรต้องปรับขนาดการรับประทานของ Phenytoin
  • การใช้ยาโค-ไตรม็อกซาโซลร่วมกับยารักษาอาการหัวใจเต้นผิดจังหวะ เช่นยา Dofetilide สามารถเกิดอาการหัวใจเต้นผิดจังหวะ แน่นหน้าอก ตาพร่ามัว คลื่นไส้ จึงถือเป็นข้อห้ามใช้ยาร่วมกัน

ควรเก็บรักษายาโค-ไตรม็อกซาโซลอย่างไร?

สามารถเก็บยาโค-ไตรม็อกซาโซล เช่น

  • สามารถเก็บยานี้ได้ที่อุณหภูมิห้อง
  • เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิดพ้นแสง/แสงแดด และความชื้น
  • เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง
  • และไม่ควรเก็บยาในห้องน้ำ

ยาโค-ไตรม็อกซาโซลมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาโค-ไตรม็อกซาโซล มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

ชื่อการค้าบริษัทผู้ผลิต
Co-trimoxazole Community Pharm (โค-ไตรม็อกซาโซล คอมมูนิตี้ ฟาร์ม)Community Pharm PCL
Co-trimoxazole Mixture (โค-ไตรม็อกซาโซล มิกเซอร์)Medicpharma
Co-trimoxazole Patar (โค-ไตรม็อกซาโซล พาต้า)Patar Lab
Co-trimoxazole T Man (โค-ไตรม็อกซาโซล ที แมน)T. Man Pharma
Co-trimoxazole Utopian (โค-ไตรม็อกซาโซล ยูโทเปียน)Utopian

บรรณานุกรม

  1. https://www.accessdata.fda.gov/drugsatfda_docs/label/2013/017377s068s073lbl.pdf [2019,Nov23]
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Trimethoprim/sulfamethoxazole [2019,Nov23]
  3. https://www.medicinenet.com/sulfamethoxazole_and_trimethoprim/article.htm [2019,Nov23]
  4. https://www.drugs.com/ppa/sulfamethoxazole-and-trimethoprim.htm [2019,Nov23]
  5. https://medlineplus.gov/druginfo/meds/a684026.html#storage-conditions [2019,Nov23]
  6. https://www.mims.co.uk/drugs/infections-and-infestations/bacterial-infections/co-trimoxazole [2019,Nov23]