ยาบำรุงธาตุ ยาปรับธาตุ Tonic elements

ยาบำรุงธาตุ ยาปรับธาตุ (Tonic elements)

โดย ภก. กรชัย ฉันทจิรธรรม
27 ธันวาคม 2556
Tweet

ธาตุ 4 ธาตุในทางแพทย์แผนไทย ซึ่งเมื่อเราจะพูดถึงเกี่ยวกับเรื่อง ยาบำรุงธาตุ หรือยาปรับธาตุนั้น เรามีความจำเป็นต้องมีความรู้เบื้องต้นเรื่องธาตุพื้นฐานนี้เสียก่อน เพื่อทำความเข้าใจ มุม มอง และนำไปสู่การวินิจฉัยโรค และการใช้ยาสมุนไพร เพื่อการรักษาได้อย่างเหมาะสม

พื้นฐานสำหรับแพทย์แผนไทย มององค์ประกอบของร่างกายมนุษย์ประกอบขึ้นจากธาตุ 4 ธาตุ นั่นคือ ดิน น้ำ ลม ไฟ ดังนี้

ธาตุดิน (ปถวีธาตุ) เป็นธาตุที่ประกอบขึ้นเป็นส่วนต่างๆของมนุษย์ หรือทำให้ร่างกายมีสิ่งยึดเหนี่ยวเป็นรูปร่างขึ้นมา ซึ่งประกอบกันทั้งสิ้น 20 ประการ คือ ผม ขน เล็บ เนื้อ ผิวหนัง เอ็น ฟัน กระดูก เยื่อในกระดูก ม้าม หัวใจ ตับ พังผืด ไต ปอด ลำไส้น้อย ลำไส้ใหญ่ อาหารเก่า (กาก) อา หารใหม่ และมันสมอง/ขมอง
ถ้าจะเปรียบกับแพทย์แผนปัจจุบัน ธาตุดินเปรียบเสมือนเซลล์ หรือเนื้อเยื่อต่างๆของร่างกาย
อาโปธาตุ (ธาตุน้ำ) ถือว่าน้ำเป็นองค์ประกอบที่มีมากที่สุดในร่างกาย ทั้งในเซลล์และนอกเซลล์ ประกอบด้วย 12 ประการ คือ น้ำดี น้ำเสลด น้ำหนอง น้ำเลือด น้ำเหงื่อ น้ำมันข้น น้ำมันเหลว น้ำตา น้ำลาย น้ำมูก น้ำไขข้อ น้ำมูตร (น้ำปัสสาวะ)
แพทย์แผนปัจจุบัน น้ำมีความสำคัญต่อร่างกาย ทำให้ร่างกายทำงานได้ตามปกติ เพราะน้ำเป็นสื่อในการพาอาหารไปตามระบบต่างๆของร่างกาย ช่วยให้เกิดความอิ่มเอิบ ความตึงตัว ถ้าขาดน้ำ ผิวหนังจะเหี่ยวย่น ขาดความตึงตัว
วาโยธาตุ (ธาตุลม) กำหนดไว้ 6 ประการ คือ ลมสำหรับพัดตั้งแต่ปลายเท้าตลอดศีรษะ, ลมพัดตั้งแต่ศีรษะตลอดปลายเท้า, ลมพัดตั้งแต่ท้องแต่นอกลำไส้, ลมพัดในลำไส้ถึงกระเพาะ, ลมพัดทั่วสรรพางค์กาย, และลมหายใจเข้าออก
ตรงกับแพทย์แผนปัจจุบัน ที่หมายความถึง ตัวควบคุมการเคลื่อนไหวทุกชนิด ไม่ว่าจะเป็นการหายใจ การยืดหดของกล้ามเนื้อ การบีบตัว การสูบฉีดเลือดของหัวใจ การไหลเวียนเลือด การเคลื่อนไหวของระบบทางเดินอาหาร การเคลื่อนไหวของเซลล์ หรือกระแสสัญญาณของระบบประ สาท
เตโชธาตุ (ธาตุไฟ) ประกอบด้วย 4 ประการ คือ ไฟสำหรับอุ่นกาย, ไฟที่ทำให้ร้อนระส่ำระ สาย (เช่น การอยู่ไม่เป็นสุขจากอากาศร้อน ต้องอาบน้ำ), ไฟสำหรับเผาให้คร่ำคร่า/ชรา, และไฟสำหรับย่อยอาหาร
ธาตุไฟ ตรงกับการแพทย์แผนปัจจุบัน คือกระบวนการเผาผลาญอาหารในร่างกาย เพื่อให้เกิดพลังงานขึ้นมา พลังงานนี้จะทำให้ธาตุดิน (เซลล์และเนื้อเยื่อ) และธาตุน้ำ (เลือดและน้ำเหลือง) ให้คงอยู่ ไม่เน่าเสีย

การแพทย์แผนไทย

ทางการแพทย์แผนไทย การที่ร่างกายมีธาตุทั้ง 4 อย่างสมดุลย่อมหมายถึง ร่างกายที่แข็งแรงปราศจากโรคภัย แต่ในทางกลับกัน ถ้าร่างกายมีธาตุทั้ง 4 ที่ไม่สมดุล ก็จำส่งผลให้ร่างกายเจ็บ ป่วย ไม่เจริญเติบโต ผอม โดยที่ถ้าเราต้องการรักษาอาการเจ็บป่วย หรือทำให้อ้วนท้วนสมบูรณ์ ก็ต้องใช้ สมุนไพรเข้ามาช่วยเรื่องการปรับธาตุหรือปรับสมดุลร่างกายนั่นเอง

คำว่า ธาตุไม่สมดุล หมายความได้ 3 อย่าง คือ

ธาตุกำเริบ (มีธาตุนั้นมากเกินไป)
ธาตุหย่อน (มีธาตุนั้นน้อยเกินไป) และ
ธาตุพิการ (ธาตุมีความบกพร่อง)

ยาบำรุงธาตุตามการแพทย์แผนไทย

จากที่ได้กล่าวข้างต้น ยาบำรุงธาตุ/ยาปรับธาตุ ทางการแพทย์แผนไทย หมายถึง ยาที่ช่วยปรับธาตุทั้ง 4 ให้อยู่ในสมดุล เพื่อให้ร่างกายปกติสุข กล่าวคือ ให้ร่างกายมีการเจริญเติบโตปกติ ซึ่งส่วนใหญ่ คือ ยาบำรุงธาตุที่ช่วยเพิ่มน้ำหนัก หรือที่ทำให้อ้วน ดังนั้น บทความนี้ จึงจะกล่าวถึงเฉพาะ “ยาบำรุงธาตุที่ช่วยเพิ่มน้ำหนัก”

ก. กลไกการทำงานของยาบำรุงธาตุเพิ่มน้ำหนัก/ทำให้อ้วน ตามหลักแพทย์แผนไทย คือ

ในกรณีที่การเผาผลาญมากผิดปกติ (เช่น โรคต่อมไทรอยด์เป็นพิษ/Hyperthyroid) เกิดจากธาตุไฟกำเริบ คือ ธาตุไฟมากเกินไป ซึ่ง ยาสมุนไพรเพิ่มน้ำหนักนี้ จะไปปรับธาตุทั้ง 4 ให้ปกติ คือ ธาตุดิน น้ำ ลม ไฟ เสมอกัน ก็จะเผาผลาญพอดี
ช่วยเจริญอาหาร ช่วยย่อย ช่วยขับลม ทำให้ทานอาหารได้มากขึ้น ระบบการย่อยอาหารดีขึ้น ทำให้สารอาหารถูกดูดซึมเข้าสู่ร่างกายได้ดีขึ้น
บำรุงโลหิต กระตุ้นการไหลเวียนโลหิต ล้างพิษในตับ ทำให้นอนหลับลึก หลับเต็มอิ่ม ส่งผลให้กระบวนการซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอตามธรรมชาติของร่างาย เติมเต็มร่างกายอย่างเต็มที่
เพิ่มการสะสมไขมัน เสริมสร้างกล้ามเนื้อ และ เส้นเอ็น ให้แข็งแรง และ หนาแน่นขึ้น ทำให้ดูสมส่วนสุขภาพดี
มีส่วนผสมของตัวยาสมุนไพรที่มีฤทธิ์ฆ่าพยาธิต่างๆได้

ข.ส่วนประกอบสำคัญ

กำลังวัวเถลิง (Anaxagorea Iuzonensis Gray) มีสรรพคุณ บำรุงโลหิต ทำธาตุให้บริบูรณ์ บำรุงเส้นเอ็น บำรุงกำลัง บำรุงกระดูกให้แข็งแรง เป็นยาอายุวัฒนะ
บอระเพ็ด (Tinospora crispa L.) มีสรรพคุณ เพิ่มน้ำหนัก บำรุงกำลัง เจริญอาหาร ขับพยาธิ ขับน้ำย่อยอาหาร ทำให้ร่างกายดูดซึมสารอาหารได้มากขึ้น ต้านอนุมูลอิสระ เป็นยาเย็น ช่วยลดการเผาผลาญที่มากเกินไปได้
กำลังหนุมาน (Dracaena conferta Ridi.) มีสรรพคุณ ทำกล้ามเนื้อและเส้นเอ็นให้เจริญแข็งแรง เพิ่มภูมิคุ้มกันต้านทานโรค
กระชายดำ (Kaempferia parviflora Wall.) มีสรรพคุณ ช่วยเพิ่มความกระชุ่มกระชวยให้ท่านชายหญิง บำรุงผิวพรรณสตรีให้สวยใส เป็นยาเจริญอาหาร ต้านอนุมูลอิสระ
รากช้าพลู (Piper sarmentosum Roxb.) มีสรรพคุณ ช่วยเจริญอาหาร ขับลมในกระเพาะอา หาร มีปริมาณโปรตีนสูง
ดีปลี (Piper retrofractum Vahl) มีสรรพคุณ เพิ่มน้ำหนัก ขับลม บำรุงร่างกาย เจริญอาหาร ต้านอนุมูลอิสระ
แห้วหมู (Cyperus rotundus) มีสรรพคุณ เพิ่มน้ำหนัก เจริญอาหาร ปรับธาตุทั้ง 4 ให้ปกติ บำรุงธาตุ
สมอไทย (Terminalia chebula) มีสรรพคุณ เป็นยาเจริญอาหาร ยาเพิ่มน้ำหนัก ปรับธาตุทั้ง4 ให้สมดุล กระตุ้นการไหลเวียนโลหิต ล้างพิษในตับ ปรับสมดุลขับถ่าย
ขัดมอน (Sida rhombifolia L) มีสรรพคุณ เป็นสมุนไพรพลังเย็น ลดการกำเริบของธาตุไฟ (ลดการเผาผลาญที่มากไป) เพิ่มพูนเนื้อเยื่อของร่างกาย
ถั่วแปปช้าง (Afgekia sericea Craib) มีสรรพคุณ บำรุงไขมัน เพิ่มการสะสมไขมันในร่าง กาย เหมาะสำหรับคนผอม (ถั่วแปปช้าง พบเฉพาะภาคตะวันออกเฉียงเหนือในประเทศไทยเท่า นั้น)

อนึ่ง นี่เป็นตัวอย่างหนึ่งของยาบำรุงธาตุ ช่วยเจริญอาหาร ซึ่งในท้องตลาดยังมีอีกหลายตราสินค้า ซึ่งส่วนใหญ่ผลิตจากสมุนไพรไทย ซึ่งมีมากมายหลายชนิดที่ใช้ในการบำรุงธาตุ และยังมียาบำรุงธาตุ ตามบัญชียาหลักแห่งชาติอีก

ยาบำรุงธาตุตามบัญชียาหลักแห่งชาติ

ยาบำรุงธาตุตามบัญชียาหลักแห่งชาติ มีอยู่ 4 ชนิด มีดังนี้

1. ยาตรีเกสรมาศ ยาชง (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 90 กรัม ประกอบด้วย เปลือกฝิ่นต้น เกสรบัวหลวง ลูกมะตูมอ่อน หนักสิ่งละ 30 กรัม

ข้อบ่งใช้: แก้อ่อนเพลีย ปรับธาตุในผู้ป่วยที่เพิ่งฟื้นจากการเจ็บป่วย เช่น ไข้ ท้องเสีย

ขนาดและวิธีใช้: รับประทานครั้งละ 1 กรัม ชงน้ำร้อนประมาณ 120 - 200 มิลลิลิตร ดื่มขณะยายังอุ่น วันละ 4 ครั้ง ก่อนอาหารและก่อนนอน

ข้อควรระวัง:

ไม่ควรรับประทานติดต่อกันเกิน 1 เดือน
หากใช้เกินจากขนาดที่แนะนำ อาจจะทำให้ท้องผูก
ควรระวังการใช้ยาในผู้ป่วยที่แพ้ละอองเกสรดอกไม้ การใช้ในหญิงตั้งครรภ์ ให้นมบุตร และเด็กควรปรึกษาแพทย์แผนปัจจุบัน

2. ยาตรีพิกัด ยาแคปซูล (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 90 กรัม ประกอบด้วย

เนื้อลูกสมอไทย เนื้อลูกสมอพิเภก เนื้อลูกมะขามป้อม หนักสิ่งละ 10 กรัม
เหง้าขิงแห้ง พริกไทยล่อน ดอกดีปลี หนักสิ่งละ 10 กรัม
รากเจตมูลเพลิงแดง รากช้าพลู เถาสะค้าน หนักสิ่งละ 10 กรัม

ข้อบ่งใช้: ปรับสมดุลธาตุ

ขนาดและวิธีใช้: รับประทานครั้งละ 250 – 500 มิลลิกรัม วันละ 3 ครั้ง ก่อนอาหาร

ข้อห้ามใช้: ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์ ให้นมบุตร ผู้ที่มีไข้ และการใช้ในเด็กควรปรึกษาแพทย์แผนปัจจุบันก่อน

ข้อควรระวัง:

ไม่ควรใช้ยานี้ในฤดูร้อน ส่งผลให้ไฟธาตุกำเริบ
ควรระวังการใช้ร่วมกับยา Phenytonin/ยากันชัก, Propranolol/ยาลดความดันโลหิต/ยาโรคหัวใจ, Theophylline/ยาโรคหืด, และ Rifampicin/ยารักษาวัณโรค เนื่องจากยาตำรับนี้มีพริกไทยและดอกดีปลีในปริมาณสูง จึงส่งผลให้อาจเกิดมีปฏิกิริยาระหว่างยา ของยาตำหรับนี้กับยาดังกล่าวได้

3. ยาเบญจกูล มีบางคนใช้ว่า ยาเบญจกุล ยาแคปซูล ยาผง ยาเม็ด ยาลูกกลอน ยาแคปซูล (รพ.) ยาชง (รพ.) ยาเม็ด (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 100 กรัม ประกอบด้วย ดอกดีปลี รากช้าพลู เถาสะค้าน รากเจตมูล เพลิงแดง เหง้าขิงแห้ง หนักสิ่งละ 20 กรัม

ข้อบ่งใช้: บำรุงธาตุ แก้ธาตุให้ปกติ

ขนาดและวิธีใช้:

ชนิดชง รับประทานครั้งละ 1.5 – 2 กรัม วันละ 3 ครั้ง หลังอาหาร
ชนิดผง รับประทานครั้งละ 800 มิลลิกรัม – 1 กรัม วันละ 3 เวลา หลังอาหาร
ชนิดแคปซูล ชนิดเม็ด และชนิดลูกกลอน รับประทานครั้งละ 800 มิลลิกรัม – 1 กรัม วันละ 3 ครั้ง หลังอาหาร

ข้อห้ามใช้: ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์ หญิงให้นมบุตร ผู้ที่มีไข้ และเด็กเล็ก

ข้อควรระวัง:

ไม่ควรใช้ยานี้ในฤดูร้อน จะส่งผลให้ไฟธาตุกำเริบ
ไม่ควรรับประทานติดต่อกันนานเกิน 7 วัน

4. ยาปลูกไฟธาตุ ยาแคปซูล (รพ.) ยาลูกกลอน (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 100 กรัม ประกอบด้วย

พริกไทยล่อน หนัก 50 กรัม
ดอกดีปลี รากช้าพลู ผักแพวแดง (ทั้งต้น) เถาสะค้าน เหง้าขิงแห้ง ลูกผักชีล้อม เหง้าว่านน้ำ หัวแห้วหมู ผิวมะกรูด และลูกพิลังกาสา หนักสิ่งละ 5 กรัม

ข้อบ่งใช้: ปลูกไฟธาตุให้บริบูรณ์ ปรับระบบการย่อยอาหารให้ดีขึ้น

ขนาดและวิธีใช้: รับประทานครั้งละ 500 มิลลิกรัม – 1.5 กรัม วันละ 3 ครั้ง ก่อนอาหาร

ข้อห้ามใช้: ห้ามใช้ในหญิงตกเลือดหลังคลอด หญิงตั้งครรภ์ หญิงให้นมบุตร ในเด็ก และผู้ที่มีไข้

ข้อควรระวัง: ควรระวังการใช้ ร่วมกับยา Phenytoin, Propranolol, Theophylline และ Rifampicin เนื่องจากตำรับนี้มีพริกไทยในปริมาณสูงเช่นเดียวกับที่ได้กล่าวแล้วใน หัวข้อ ยาตรีพิ กัด

อนึ่ง ยาตำหรับนี้ เมื่อกินแล้ว อาจทำให้เกิด แสบร้อนกลางอก/กรดไหลย้อน ได้

หมายเหตุสำคัญ

ทุกๆคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ “ยา” ที่รวมถึง ยาแผนปัจจุบัน ยาแผนโบราญ และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะ ยา มีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิด ควรต้องปฏิบัติตาม ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

(รพ.) ย่อมาจาก โรงพยาบาล หมายความว่า เป็นยาที่ปรุงผลิตจากโรงพยาบาลไม่ใช่จากบริษัทยา)

บรรณานุกรม