การวินิจฉัยว่าเลือดข้น (polycythemia) หมอจะใช้ค่าฮีมาโตคริท (ค่าเม็ดเลือดแดงอัดแน่น) หรือค่าฮีโมโกลบิน (สารสีแดงในเม็ดเลือดที่ทำหน้าที่นำออกซิเจนไปเลี้ยงเนื้อเยื่อส่วนต่างๆของร่างกาย) เป็นเกณฑ์ซึ่งจะมีค่าตัวเลขสูงกว่าคนปกติ

การที่มีค่าฮีมาโตคริทหรือค่าฮีโมโกลบินสูงกว่าปกติเพราะมีการสร้างมวลเม็ดเลือดแดงมากขึ้น ปกติในผู้ใหญ่ผู้ชายมีเม็ดเลือดแดง(total red cell mass)น้อยกว่า 36 มล./กก. ในผู้หญิงน้อยกว่า 32 มล./ กก. การดูเม็ดเลือดแดงที่ย้อมในแผ่นสไลด์อาจพบปริมาณเม็ดเลือดแดงจำนวนมากอยู่ซ้อนๆกัน การเห็นเม็ดเลือดแดงเกาะเป็นกลุ่มบางครั้งจะบอกยาก เพราะบางคนดูสไลด์เลือดในตำแหน่งต่างๆกัน อาจเห็นการกระจุกตัวของเลือดไม่เท่ากัน

เม็ดเลือดแดงที่มีขอบไม่เรียบเกิดได้ทั้งที่มีพยาธิสภาพที่เกิดกับเม็ดเลือดจริงๆ หรืออาจเกิดจากการเตรียมสไลด์เลือดไม่ดีทำให้เห็นเม็ดเลือดแดงไม่สวย หมอเข้าใจว่าคุณหมอที่วินิจฉัยคุณว่ามีเลือดข้น คงดูจากค่าฮีมาโตคริทหรือค่าฮีโมโกลบินดังกล่าวข้างต้นและคุณหมอก็ใจดีอยากให้คุณเห็นการเปลี่ยนแปลงในเม็ดเลือดของคุณด้วย เม็ดเลือดแดงที่ข้นมากเกินไปอาจทำให้การไหลเวียนของเลือดไม่ดี หรือบางทีอาจมีการกระตุ้นให้เกิดลิ่มเลือดในหลอดเลือด ทำให้เม็ดเลือดแดงที่ไหลผ่านไปตามช่องแคบๆเกิดปัญหาเม็ดเลือดแดงแตกซึ่งจะมองเห็นรูปร่างของเม็ดเลือดแดงผิดไปจากปกติ อาจมีขอบเป็นส่วนยื่นออกมา หรือเป็นรูปหนามหรือเม็ดเลือดแดงแหว่ง

สาเหตุของการเกิดเลือดข้นอาจเป็นสาเหตุจากการที่มีการสร้างเม็ดเลือดแดงผิดปกติ คือสร้างมากเกินไปหรือภาวะเลือดข้นเป็นผลจากการที่มีความผิดปกติของออกซิเจนในเลือดซึ่งต่ำลงจากสาเหตุอื่นๆ เช่นโรคหัวใจชนิดที่มีอาการเขียว เพื่อนำออกซิเจนไปเลี้ยงส่วนต่างๆของร่างกายให้เพียงพอกับความต้องการหรือการเป็นมะเร็งของอวัยวะบางอย่างเช่นมะเร็งที่ไต ทำให้มีการสร้างเม็ดเลือดแดงมากเกินกว่าปกติ หรือผู้ที่สูบบุหรี่นานๆ จนปอดมีปัญหาร่างกายจึงต้องพยายามสร้างเม็ดเลือดแดงให้มากขึ้น

อาการของภาวะเม็ดเลือดแดงข้น มักเป็นผลจากปริมาณเลือดที่มากทำให้เกิดอาการหนืดของเลือด อาจมีอาการทางสมองเช่น ปวดหัว เวียนหัว ตามองไม่เห็นเนื่องจากมีอาการอุดกั้นของหลอดเลือดที่ไปที่ตา เช่นเดียวกันอาจมีการอุดกั้นของหลอดเลือดที่ไปที่อวัยวะอื่น หรือมีอาการเลือดไปหลอดเลือดที่ปอดหรือหัวใจมากทำให้หายใจเร็ว เหนื่อย

การรักษาคือรักษาอาการและการรักษาสาเหตุ หากเลือดข้นมากอาจต้องเอาเลือดออกจากร่างกายบ้าง เรียกว่า blood letting ในเด็กอาจใช้วิธีเปลี่ยนถ่ายเลือดเพื่อให้เลือดลดความหนืดลง

ในผู้ใหญ่อาจมีการให้ยาบางชนิดเช่น hydroxyurea, interferon สำหรับภาวะเลือดข้นที่เกิดจากการสร้างเม็ดเลือดแดงผิดปกติ และควรรักษาสาเหตุต้นที่ทำให้เกิดภาวะเลือดข้นที่เกิดจากภาวะขาดออกซิเจน เช่นหากเกิดจากโรคหัวใจที่มีอาการเขียวก็ผ่าตัดแก้ไข ผู้ที่เป็นมะเร็งที่ไต รักษาโดยการผ่าตัด หรือให้ยาเคมีบำบัด ส่วนผู้ที่สูบบุหรี่ก็ควรเลิกสูบ ส่วนสารที่ทำให้เกิดภาวะเม็ดเลือดแดงข้นคือโคบอลท์ ควรหลีกเลี่ยง

ศ.พญ.อรุณี เจตศรีสุภาพ