หลอดเลือดขอด หรือหลอดเลือดดำขอด (Varicose vein) เป็นโรคที่เกิดจากการมีเลือดดำคั่งในหลอดเลือดดำจึงส่งผลให้หลอดเลือดดำยืดตัว โป่งพอง และขดไปมา ซึ่งโรคนี้เกิดกับหลอดเลือดดำได้ทั่วร่างกายเช่น หลอดเลือดดำของหลอดอาหาร หลอดเลือดดำของอวัยวะเพศหญิง และหลอดเลือดดำในถุงอัณฑะ เป็นต้น แต่ที่พบบ่อยคือ เกิดกับหลอดเลือดดำของขา

กลไกการเกิดหลอดเลือดขอด เกิดจากการเสื่อมประสิทธิภาพของลิ้น (Valve) ที่มีอยู่หลากหลายลิ้นในหลอดเลือดดำของขา ซึ่งลิ้นเหล่านี้มีหน้าที่สำคัญในการควบคุมการไหลเวียนของเลือดดำ โดยการปิดกั้นไม่ให้เลือดดำจากขาซึ่งจะต้องไหลย้อนต้านแรงโน้มถ่วง/แรงดึงดูดของโลกเพื่อนำเลือดดำกลับเข้าสู่หัวใจ (ผ่านทางหลอดเลือดดำขาที่อยู่ตื้นๆที่อยู่ลึกๆที่อยู่ในอุ้งเชิงกรานและในช่องท้องตามลำดับ) ไหลย้อนกลับลงมาคั่งในขา

ดังนั้นถ้าลิ้นเหล่านี้เสื่อมประสิทธิภาพ การไหลเวียนของเลือดดำจึงเสียไปก่อให้เกิดเลือดดำคั่งในหลอดเลือดดำขาเรื้อรังจึงเกิดแรงดันในหลอดเลือดดำนั้นๆสูงขึ้นเรื้อรังตามไปด้วย ส่งผลให้ผนังหลอดเลือดดำยืด โป่ง หย่อน เกิดเป็นหลอดเลือดขอดขึ้น

การเสื่อมประสิทธิภาพของลิ้นหลอดเลือดอาจเกิดจากลิ้นเสื่อมหรือจากลิ้นปิดไม่สนิทหรือ ทั้ง 2 สาเหตุร่วมกัน

สาเหตุที่ทำให้ลิ้นหลอดเลือดดำเสื่อมเช่น จากการเสื่อมตามอายุหรือตามพันธุกรรม

แต่ถ้ามีการเพิ่มความดันเรื้อรังในหลอดเลือดดำจากสาเหตุต่างๆเช่น ยืนนานๆ หรือมีการอุดกั้นทางเดินของเลือดดำเช่น การกดทับหลอดเลือดดำจากก้อนเนื้อหรือจากก้อนมะเร็งในอุ้งเชิงกราน หรือมีการเพิ่มความดันในช่องท้องเช่น จากโรคอ้วนจากการตั้งครรภ์ หรือจากท้องผูก เรื้อรัง จะส่งผลให้มีเลือดคั่ง ผนังหลอดเลือดดำจึงยืดขยายโป่งออก ส่งผลให้ลิ้นในหลอดเลือดไม่สามารถปิดกั้นได้สนิท จึงส่งผลให้การไหลเวียนเลือดดำลดลงเรื้อรัง เกิดการคั่งของเลือดดำในหลอดเลือดดำเรื้อรังหลอดเลือดดำจึงยิ่งยืดขยาย โป่งพอง

พยาธิสภาพทั้งหมดดังกล่าววนเวียนเป็นวงจรจนในที่สุดเกิดเป็นหลอดเลือดขอดขึ้น ซึ่งแพทย์หลายท่านไม่นับว่าหลอดเลือดขอดเป็นโรค แต่ถือว่าเป็นอาการหรือเป็นภาวะที่เกิดจากการไหลเวียนโลหิตของขาไม่ดี

ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคหลอดเลือดขอดได้แก่

• อายุ ยิ่งอายุสูงขึ้นโอกาสเกิดโรคยิ่งสูงขึ้น จากการเสื่อมของเซลล์ลิ้นหลอดเลือด และเซลล์ผนังหลอดเลือด
• เพศ เพศหญิงมีโอกาสเกิดสูงกว่าเพศชาย เนื่องจากมีการตั้งครรภ์ซึ่งส่งผลถึงการเพิ่มความดันในช่องท้อง และเป็นผลจากมีภาวะหมดประจำเดือนตามธรรมชาติ ซึ่งฮอร์โมนเพศมีส่วนในการคงความยืดหยุ่นของผนังหลอดเลือด
• เชื้อชาติและพันธุกรรม เพราะพบโรคได้สูงในคนตะวันตกสูงกว่าในคนเอเชีย และ พบโรคได้สูงขึ้นในคนมีประวัติครอบครัวเป็นโรคนี้
• อาชีพ อาชีพที่ต้องยืนนานๆนั่งนานๆทั้งวันเช่น ทหาร พยาบาลในห้องผ่าตัด
• ขาดการออกกำลังกาย ขาดการเคลื่อนไหวร่างกาย ใช้ชีวิตที่สะดวกสบาย เพราะ ส่งผลให้กล้ามเนื้อขาเสื่อมประสิทธิภาพ ซึ่งกล้ามเนื้อขาเป็นอีกปัจจัยสำคัญในการช่วยพยุงหลอดเลือดดำขา ช่วยเพิ่มการไหลเวียนเลือด/โลหิตของขา
• อ้วน โรคอ้วนและน้ำหนักตัวเกิน เพราะจะเพิ่มความดันในช่องท้องให้สูงขึ้น
• ท้องผูกเรื้อรัง เพราะต้องออกแรงเบ่งอุจจาระเป็นประจำส่งผลให้มีการเพิ่มความดันในช่องท้องตลอดเวลา
• การตั้งครรภ์ เพราะน้ำหนักครรภ์จะส่งผลให้เกิดการเพิ่มความดันในช่องท้อง ยิ่งตั้งครรภ์หลายครั้งโอกาสเกิดหลอดเลือดขอดก็ยิ่งสูงขึ้น
• มีลิ่มเลือดเรื้อรังในหลอดเลือดดำขาส่วนที่อยู่ลึก (ภาวะลิ่มเลือดในหลอดเลือดดำ )

แนวทางการรักษาหลอดเลือดขอดคือ การป้องกันไม่ให้เกิดหลอดเลือดขอดมากขึ้นและการรักษาเพื่อความสวยงาม
การดูแลรักษาเพื่อป้องกันไม่ให้หลอดเลือดขอดมากขึ้น ได้แก่ การปรับพฤติกรรมการใช้ชีวิตประจำเช่น ไม่ยืน/นั่งนานๆ การลดน้ำหนัก การควบคุมน้ำหนัก ออกกำลังกายและเคลื่อน ไหวร่างกายเสมอ สวมใส่เสื้อผ้าที่ไม่รัดแน่น และสวมถุงน่องเพื่อการพยุงขา
การรักษาเพื่อความสวยงาม คือ การฉีดยาเข้าหลอดเลือดดำที่ขอดเพื่อให้หลอดเลือดตีบตัน (Sclerotherapy) และการผ่าตัดเอาหลอดเลือดขอดออกซึ่งมีได้หลายเทคนิค รวมทั้งการใช้เลเซอร์ ทั้งนี้จะใช้การรักษาด้วยวิธีใดขึ้นอยู่กับดุลพินิจของแพทย์และความต้องการของผู้ป่วย

การดูแลตนเอง การพบแพทย์เมื่อมีหลอดเลือดขอด ได้แก่

• หลีกเลี่ยงการยืน/นั่งนานๆ
• สวมใส่เสื้อผ้าที่ไม่รัดแน่น
• สวมใส่ถุงน่องที่ช่วยพยุงขา
• ถ้าอ้วนต้องลดน้ำหนัก ถ้าไม่อ้วนต้องควบคุมน้ำหนักไม่ให้เกิดโรคอ้วนและน้ำหนัก ตัวเกิน
• ออกกำลังกายสม่ำเสมอตามควรกับสุขภาพ เคลื่อนไหวร่างกายเสมอเพื่อเพิ่มการไหลเวียนโลหิตและเพิ่มประสิทธิภาพของกล้ามเนื้อขา
• ควบคุมอาการท้องผูก
• ไม่นั่งไขว่ห้างนานๆ เมื่อนั่ง/นอนพยายามยกขาสูง
• ไม่สวมรองเท้าส้นสูง
• ควรพบแพทย์เมื่อมีความกังวลในอาการ