จอตาผิดปกติในทารกคลอดก่อนกำหนด (โรคอาร์โอพี) Retinopathy of Prematurity (ROP)

  • โดย ศาสตราจารย์เกียรติคุณ แพทย์หญิง สกาวรัตน์ คุณาวิศรุต
  • 7 พฤษภาคม 2559
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

โรคอาร์โอพีคือโรคอะไร? สำคัญอย่างไร?

โรค/ภาวะอาร์โอพีโอ (ROP) คือ ชื่อย่อของโรคจอตาผิดปกติในทารกคลอดก่อนกำหนด (Retinopathy of prematurity) แต่เดิมเคยเรียกภาวะ/โรคนี้ว่า Retrolental fibroplasia (ภาวะมีพังผืดเกิดหลังแก้วตา) เนื่องจากมีการตรวจพบพังผืดเกิดอยู่หลังแก้วตาในระยะสุดท้ายของโรค แต่ปัจจุบันเรียกชื่อใหม่เพราะพบว่าโรค/ภาวะนี้เป็นโรค/ภาวะของจอตาที่มีการเปลี่ยนแปลงในทารกที่คลอดก่อนกำหนดโดยเฉพาะในทารกที่น้ำหนักแรกเกิดน้อย โดยพบว่ามีความผิดปกติของหลอดเลือดที่จอตาและเกิดเป็นพังผืดร่วมกับมีหลอดเลือดเกิดใหม่ (Neovas cularization) คล้ายโรคอื่นๆของจอตาที่เกิดจากภาวะจอตาขาดเลือด

โรค/ภาวะนี้เป็นสาเหตุสำคัญที่ทำให้เกิดภาวะสายตาเลือนรางหรือถึงขั้นตาบอด (Low vision and blindness) แม้ในสหรัฐอเมริกาเองยังพบทารกที่มีภาวะนี้จนมีสายตาผิดปกติปีละเฉลี่ย ถึงประมาณ 1,300 คน และในจำนวนนี้ตามัวมากถึง 250 - 500 คน แม้ว่าภาวะนี้หลายๆรายอาการดีขึ้นมีสายตาปกติได้โดยไม่ต้องรักษา (ในกรณีที่มีความผิดปกติน้อย) ในรายที่เป็นรุนแรงหากตรวจพบได้เร็วและให้การรักษาทันท่วงทีจะช่วยให้เด็กกลุ่มนี้มีสายตาที่ดีขึ้นหรือกลับมาเหมือนคนปกติได้

โรคอาร์โอพีเกิดได้อย่างไร? มีปัจจัยเสี่ยงอะไรบ้าง?

โรคอาร์โอพี

โดยปกติหลอดเลือดจอตาจะเริ่มเกิดเมื่อทารกในครรภ์อายุได้ประมาณ 16 สัปดาห์ กำเนิดของหลอดเลือดจะเริ่มที่บริเวณจอตาใกล้จานประสาทตา (Optic disc, ส่วนขั้วของประสาทตา) การเกิดหลอดเลือดจอตาจึงเริ่มจากบริเวณใกล้จานประสาทตาและค่อยๆกระจายไปแบบเป็นรัศมีจากศูนย์กลางไปสู่ขอบๆ โดยจะไปสุดขอบจอตาทางด้านจมูกในทารกครรภ์อายุประมาณ 8 เดือน และจะสุดขอบจอตาทางด้านหางตาในอีกประมาณ 2 เดือนต่อมา นั่นคือในทารกปกติที่คลอดตอนอายุ 9 เดือนหลอดเลือดจอตายังไม่พัฒนาสมบูรณ์โดยเฉพาะด้านหางตา ดังนั้นถ้าทารกคลอดก่อนกำหนดหลอดเลือดจอตาจะยิ่งไม่สมบูรณ์ ยิ่งอายุครรภ์น้อยยิ่งไม่สมบูรณ์ เกิดความผิดปกติในการพัฒนาของหลอดเลือดทำให้จอตาบริเวณขอบๆขาดเลือด จึงก่อให้มีหลอดเลือดเกิดใหม่ร่วมกับพังผืดเกิดขึ้น ตามด้วยมีการดึงรั้งจอตาที่ปกติให้หลุดลอกกลายเป็นพังผืดหนาอยู่หลังแก้วตา จึงเกิดการสูญเสียสายตาในที่สุด

ปัจจัยที่ทำให้เสี่ยงต่อการเกิดโรค/ภาวะ อาร์โอพีได้แก่

1. น้ำหนักแรกเกิดของทารกและอายุครรภ์ที่น้อย

2. การได้รับออกซิเจน การให้ออกซิเจนในทารกคลอดก่อนกำหนดเป็นระยะเวลานานๆในกรณีทารกมีปัญหาทางการหายใจ เป็นปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคนี้อย่างชัดเจน ส่วนระดับความเข้มข้นของออกซิเจนที่ทารกได้รับเป็นปัจจัยเสี่ยงไม่มากนัก ทำให้ในปัจจุบันการให้ออกซิเจนในทารกกลุ่มนี้ต้องระมัดระวังเป็นพิเศษ

3. ทารกแฝดซึ่งน่าจะเกี่ยวกับน้ำหนักแรกเกิดที่มักจะน้อยในทารกแฝด

4. ทารกน้ำหนักแรกเกิดน้อยที่มีปัญหาทางระบบหายใจมีโรคทางปอด/โรคปอดเช่น Hyaline membrane disease (มีความผิดปกติของสารบางชนิดในถุงลม), Interstitial emphysema (มีอากาศในเนื้อเยื่อปอดส่วนที่ไม่ใช่ถุงลม), หรือ Pneumothorax (มีอากาศในโพรงเยื่อหุ้มปอด)

5. เด็กที่มีความผิดปกติต่างๆเช่น มีปัญหาทางโรคหัวใจ (เช่น หัวใจเต้นช้า/Bradycar dia) หรือติดเชื้อ (Sepsis) หรือมีภาวะซีดหรือตัวเหลือง (ภาวะตัวเหลืองในเด็กแรกเกิดและเด็กเล็ก) หรือมีเลือดออกในสมอง (Intracranial haemorrhage) เป็นต้น

ทารกกลุ่มใดที่มีปัจจัยเสี่ยงที่ควรรับการตรวจหาโรคอาร์โอพี?

เพื่อให้การตรวจค้นพบโรค/ภาวะอาร์โอพีในเวลาที่เหมาะสมอีกทั้งไม่เพิ่มภาระในการตรวจมากเกินไป (หากจะต้องตรวจทารกทุกคน) ราชวิทยาลัยจักษุแพทย์แห่งประเทศไทยได้ให้ข้อ เสนอแนะว่า ทารกคลอดก่อนกำหนดที่ควรรับการตรวจเพื่อค้นหาภาวะอาร์โอพีนี้ได้แก่ ทารกที่คลอดก่อนกำหนดที่มีลักษณะเหล่านี้

1. มีน้ำหนักตัวเท่ากับหรือน้อยกว่า 1,500 กรัม หรือ

2. มีอายุครรภ์น้อยกว่าหรือเท่ากับ 30 สัปดาห์

3. ทารกแรกเกิดที่มีน้ำหนักมากกว่า 1,500 ถึง 2,000 กรัม หรือที่มีอายุครรภ์มาก กว่า 30 สัปดาห์ที่มีปัญหาทางกายต่างๆ หรือที่กุมารแพทย์ที่ดูแลทารกพิจารณา ว่ามีความเสี่ยงที่จะเกิดโรคนี้

ควรพาทารกพบจักษุแพทย์เมื่อไร?

ทารกกลุ่มเสี่ยงดังกล่าวแล้วในหัวข้อ ปัจจัยเสี่ยง บิดามารดาหรือผู้ดูแลควรนำทารกพบจักษุแพทย์เมื่อ

1. ทารกที่มีปัจจัยเสี่ยงควรรับการตรวจจอตาอย่างละเอียดครั้งแรกเมื่ออายุ 4 -6 สัปดาห์หลังคลอด หรือเมื่อทารกที่มีอายุเท่ากับอายุครรภ์บวกกับอายุหลังคลอดรวมแล้วประมาณ 31 - 33 สัปดาห์

2. หลังจากการตรวจตาครั้งแรกควรตรวจติดตามทุก 1 - 4 สัปดาห์โดยพิจารณาตามลักษณะของจอตาที่ตรวจพบครั้งแรกและติดตามจนกว่าจะพบว่าหลอดเลือดจอตาพัฒนาเต็ม ที่โดยเฉพาะทางด้านหางตา ถึงแม้ตอนแรกจะตรวจไม่พบอาการของโรคอาร์โอพีเลยก็ตาม หรือถ้ามีอาการของโรคอาร์โอพีที่ไม่รุนแรงควรนำทารกพบจักษุแพทย์เพื่อติดตามโรคตามจักษุแพทย์นัดสม่ำเสมอ

การตรวจจอตามักตรวจในภาวะที่ม่านตาขยายโดยแพทย์จะให้ยาหยอดขยายม่านตา ซึ่งต้องระมัดระวังในการใช้ยาขยายม่านตาเนื่องจากทารกตัวเล็ก ขนาดยาที่หยอดอาจมากเกินไปได้ (ผลข้างเคียงของยาคือ หัวใจเต้นเร็ว การหายใจผิดปกติ สับสน และอาจโคม่าได้) อีกทั้งการตรวจทารกไม่ควรตรวจในห้องที่มีอากาศเย็นเกินไป เพราะทารกน้ำหนักน้อยอาจมีปัญหาการหายใจในอากาศที่เย็นได้

อะไรเป็นปัจจัยต่อความรุนแรงของโรคอาร์โอพี?

ปัจจัยต่อความรุนแรงของโรค/ภาวะอาร์โอพีจะประกอบด้วย

1. ตำแหน่ง (Zone) ที่เกิดความผิดปกติบนจอตา

2. ความรุนแรงของการผิดปกติ (Staging) แบ่งเป็นระยะ 1 - 5 ระยะ 1 ความผิดปกติจะเบา/น้อยสุดไปจนระยะ 5 ร้ายแรงที่สุด

เมื่อพิจารณาทั้งข้อ 1 และข้อ 2 ร่วมกันจะแบ่งความรุนแรงโรค/ความผิดปกติเพื่อแพทย์ใช้เป็นแนวทางในการรักษาออกเป็น 3 แบบตามความรุนแรงจากน้อยไปหามากคือ

1. Prethreshold ROP ซึ่งแยกออกเป็น ชนิด/type 1 (ชนิดรุนแรงกว่า) และชนิด/type 2 (ชนิดรุนแรงน้อยไม่จำเป็นต้องรักษาเพียงตรวจติดตามเฝ้าดูอาการของทารก)

2. Threshold ROP

3. Aggressive posterior ROP (AP-ROP) เดิมใช้ชื่อว่า Rush disease ซึ่งแสดงถึงอาจมีการลุกลามถึงขั้นรุนแรงได้อย่างรวดเร็ว

รักษาโรคอาร์โอพีอย่างไร?

การรักษาโรคอาร์โอพีทำในทารกที่อยู่ในเกณฑ์ความผิดปกติที่เรียก Threshold ROP ทุกคน ในปัจจุบันเพิ่มการรักษาในทารกที่เป็น Prethreshold ROP ชนิด 1 ด้วย ซึ่งโดยทั่วไปมักเริ่มให้การรักษาภายใน 72 ชั่วโมงตั้งแต่ตรวจพบ ทั้งนี้วิธีรักษามีหลายวิธีโดยจะเลือกวิธีใดขึ้นกับความรุนแรงของโรคและดุลพินิจของแพทย์ ซึ่งวิธีรักษาเช่น

1. ใช้จี้บริเวณผิดปกติด้วยความเย็น (Cryosurgery)

2. ใช้เลเซอร์ (Laser) (1) และ (2) ให้การรักษาบริเวณจอตาที่ผิดปกติในตำแหน่ง/zone ที่เรียกว่า Avascular zone เพื่อยับยั้งการเจริญของหลอดเลือดใหม่

3. ฉีดยา VEGF (Vascular endothelial growth factor) ซึ่งเป็นยาต้านการเกิดหลอดเลือดใหม่เข้าในวุ้นตาเพื่อยับยั้งหรือขจัดหลอดเลือดใหม่ในทารกบางราย

4. หากเป็นระยะรุนแรงอาจต้องผ่าตัดวุ้นตา (Vitrectomy) แก้ไขจอตาหลุดลอก

อย่างไรก็ตามบางรายภาวะ/โรคอาร์โอพีนี้รุนแรงมาก แม้ให้การรักษาอย่างทันทีก็อาจไม่สามารถยับยั้งความผิดปกติได้ ดังนั้นการดูแลมารดาขณะตั้งครรภ์ให้ทารกอยู่ในครรภ์ครบกำหนด ซึ่งเป็นการป้องกันการเกิดโรคจึงเป็นเรื่องสมควรที่สุด

โรคอาร์โอพีมีผลข้างเคียงอย่างไร? รุนแรงไหม?

อาร์โอพีเป็นโรค/ภาวะมักเกิดชั่วคราวเป็นส่วนมาก ถ้าเป็นโรคในระยะไม่รุนแรง โรคอาจหายเป็นปกติได้เองถึงกว่า 85% โดยมีทารกที่โรคพัฒนาไปถึงความรุนแรงระดับ Threshold (ซึ่งต้องรับการรักษา) ไม่มากนัก ทั้งนี้ความผิดปกติทั้งหมดหลังการรักษาจะค่อยๆสงบ/หยุดการมีโรคลุกลามซึ่งเรียกว่า ระยะ Active stage และอาจกลายมาเป็นระยะ Cicatricial stage (ระยะแผลเป็น) ทำให้เกิดร่องรอยผิดปกติต่างๆเมื่อเด็กโตขึ้นได้ ซึ่งจะส่งผลให้เมื่อโตขึ้นเด็กอาจเกิด

1. สายตาสั้นและสายตาเอียง

2. สายตา 2 ข้างไม่เท่ากัน

3. ตาเข

4. ภาวะตาขี้เกียจ

5. ต้อกระจกในอายุน้อย

6. ต้อหิน อาจพบต้อหินในอายุที่น้อยกว่าคนทั่วไป

7. จอตาหลุดลอก (อ่านเพิ่มเติมในบทความเรื่อง โรคของจอตา)

ดูแลทารกโรคอาร์โอพีอย่างไร?

การดูแลทารกโรคอาร์โอพีคือ

  • ปฏิบัติตามจักษุแพทย์และพยาบาลแนะนำ
  • พบจักษุแพทย์ตามนัดเสมอตลอดไปจนทารกเจริญเป็นผู้ใหญ่หรือจนกว่าจักษุแพทย์จะเลิกนัด
  • รีบพบจักษุแพทย์ก่อนนัดเมื่อสังเกตเห็นทารกมีอาการทางสายตา/การมองผิดปกติไปจากเดิม หรือเมื่อผู้ปกครองกังวลในอาการของเด็ก

ป้องกันโรคอาร์โอพีอย่างไร?

โรคอาร์โอพีเป็นโรคที่ป้องกันได้โดยการป้องกันไม่ให้เกิดการคลอดก่อนกำหนด และ/หรือ ทารกแรกคลอดมีน้ำหนักต่ำกว่าเกณฑ์โดย

  • ก่อนการตั้งครรภ์ มารดาบิดาควรพบแพทย์ตรวจสุขภาพเพื่อเตรียมการตั้งครรภ์ และ ดูแลสุขภาพให้แข็งแรงเพื่อสามารถที่จะตั้งครรภ์ปกติได้
  • มารดาต้องรักษาสุขภาพให้แข็งแรงตลอดระยะเวลาของการตั้งครรภ์
  • มารดาต้องรักษาสุขอนามัยพื้นฐาน (สุขบัญญัติแห่งชาติ)
  • มารดาต้องได้รับวัคซีนป้องกันโรคต่างๆตามแพทย์แนะนำก่อนการตั้งครรภ์เพื่อป้อง กันการติดเชื้อโรคที่ป้องกันได้จากวัคซีนระหว่างตั้งครรภ์
  • มารดาต้องฝากครรภ์ตั้งแต่ทราบว่าตั้งครรภ์และอยู่ในการดูแลของสูติแพทย์เสมอจนทารกคลอด
Updated 2016, April 16