คำถามเกี่ยวกับยา
โดย วันทนีย์ โลหะประกิตกุล
เรื่อง : ยาสอด
ยาสอดหรือยาเหน็บ เป็นยารักษาโรคเช่นเดียวกับที่เป็นยา กิน ทา ฉีด พ่น หรือ สูดดม แต่เป็นการให้ยาผ่านทางอวัยวะที่มีลักษณะเป็นท่อ/โพรงที่มีปากอวัยวะเปิดออกภายนอกร่างกาย ซึ่งจะทำให้สามารถสอดยาผ่านทางปากอวัยวะนี้ได้ ทั้งนี้ มักใช้กับบริเวณทวารหนักและช่องคลอด เช่น ยารักษาโรคริดสีดวงทวาร ยารักษาโรคเชื้อราในช่องคลอด เป็นต้น
ในการใช้ยาจะเป็นการสอดยาแล้วปล่อยยาไว้ ไม่นำออกมาอีก ทั้งนี้ยาจะค่อยๆ ละลาย ซึ่งเมื่อยาละลายแล้วเคลือบอยู่บนเนื้อเยื่อบุผิว หรือเนื้อเยื่อเมือกของอวัยวะนั้นๆ ยาจะสามารถใช้รักษาโรคต่างๆ ของเนื้อเยื่อบุผิวหรือของเนื้อเยื่อเมือกของอวัยวะนั้นๆ ได้ เช่น แผลต่างๆ โรคริดสีดวงทวาร โรคเชื้อราในช่องคลอด โรคท้องผูก
นอกจากยาสอด/ยาเหน็บจะใช้รักษาโรคเฉพาะที่ของอวัยวะในส่วนที่ยาสอด/เหน็บเคลือบถึงแล้ว ยาบางชนิดจะถูกดูดซึมเข้าสู่กระแสเลือดได้ดีจากทวารหนักหรือช่องคลอด (เพราะเป็นอวัยวะที่มีเลือดมาเลี้ยงมาก) จึงสามารถใช้รักษาโรคต่างๆ ได้เช่นเดียวกับการกินยาหรือการฉีดยา ดังนั้นแพทย์จึงใช้ยาสอด/ยาเหน็บเป็นอีกช่องทางในการให้ยา เช่น ในเด็กที่กลืนยายังไม่เป็น หรือไม่ยอมกินยาน้ำ/ยาเม็ด (เช่น ยาพาราเซตามอลที่ใช้ลดไข้ในเด็กอ่อน) หรือในผู้ป่วยที่คลื่นไส้อาเจียนมากจนไม่สามารถกินยาได้ (เช่น การให้ยานอนหลับหรือยากันชักยาต้านชัก) หรือยาบางประเภทอาจระคายเคืองต่อกระเพาะอาหารจึงใช้การเหน็บแทน (เช่น ยาแก้ปวดบางชนิด)
- ควรเหน็บยาก่อนนอน เพื่อยาจะได้ไม่ซึมไหลเมื่อต้อง ยืน นั่ง เคลื่อนไหว แต่ทั้งนี้ขึ้นกับคำแนะนำของแพทย์
- อ่านฉลากยาถึงวิธีใช้ยาให้เข้าใจ เตรียมยาและขนาดยาให้พร้อม
- ปัสสาวะอุจจาระให้เรียบร้อยก่อนใช้ยา เพื่อป้องกันการไหลออกของยาจากการเบ่ง
- ล้างมือให้สะอาด ทำความสะอาดบริเวณภายนอกอวัยวะเพศและบริเวณทวารหนักให้เรียบร้อยก่อนด้วยสบู่เด็ก
- ควรนำเม็ดยาชุบน้ำสะอาดก่อน เพื่อให้เม็ดยาลื่นสอดใส่ในช่องคลอดได้ง่าย ถ้าเม็ดยาเหลวให้แช่เม็ดยาในตู้เย็น (ไม่แช่ในช่องแช่แข็ง) หรือในน้ำแข็งให้ยาแข็งตัวพอใช้สอดยาได้
- นอนหงาย ชันเข่าขึ้นทั้งสองข้างบนที่นอน ถ่างขาออก เพื่อเปิดปากช่องคลอด
- สอดยาเข้าไปในช่องคลอดช้าๆ ลึกๆ ทีละ 1 เม็ด โดยเอาด้านหัวยาซึ่งแหลมกว่าเข้าไปก่อน
- ใช้นิ้วชี้ (ป้ายนิ้วด้วยยาหล่อลื่นชนิดมีส่วนประกอบเป็นน้ำ เช่น K-Y jelly เพื่อช่วยให้นิ้วลื่น สอดเข้าช่องคลอดได้ง่ายขึ้น) ดันยาเหน็บช้าๆ ไม่ใช้แรงมาก ให้ลึกเข้าไปอีกจนถึงปากมดลูก (จะรู้สึกได้ว่านิ้วชนกับอวัยวะหนึ่ง) หรือให้ลึกที่สุดเท่าที่จะลึกได้
- หนีบขาไว้ด้วยกันสักพัก นอนในท่าเดิมต่อประมาณ 15 นาที อย่ารีบลุกเดินทันที เพราะยาอาจหลุดออกมาได้ รอให้ยาละลายเคลือบในช่องคลอดก่อน
- เมื่อเหน็บยาเสร็จแล้ว ทิ้งวัสดุห่อยาในถังขยะ แล้วล้างมือให้สะอาด
- ยาบางชนิดใช้รักษาการติดเชื้อ ต้องใช้ติดต่อกันจนยาหมดตามแพทย์ พยาบาล เภสัชกร แนะนำ
- อาจมียาบางชนิดไม่ควรใช้ระหว่างมีประจำเดือน ดังนั้นควรสอบถามแพทย์ พยาบาล เภสัชกรในเรื่องนี้ เพื่ออาจต้องเปลี่ยนวิธีให้ยา
- งดเพศสัมพันธ์ระหว่างใช้ยา จนกว่าโรค/อาการจะหาย และต่อไปควรใช้ถุงยางอนามัยในการมีเพศสัมพันธ์เสมอ
- ยาอาจออกมาเปื้อนบริเวณอวัยวะเพศภายนอกได้แต่ไม่มีอันตรายใดๆ ให้ทำความสะอาด ใช้ทิชชูเช็ดยาออก แล้วล้างบริเวณนั้นด้วยน้ำสะอาดหรือสบู่อ่อน ซับบริเวณนั้นให้แห้ง แล้วเปลี่ยนกางเกงในใหม่
- ถ้าจะใช้ที่สอดยา ก็ทำวิธีการเดียวกัน เพียงใส่แท่งยาในที่สอดยาแทน แต่ต้องระมัดระวังไม่ใช้แรงดันขณะสอดยา หรือฝืนเมื่อสอดแล้วติด เพราะที่สอดยาอาจครูดผนังช่องคลอดเกิดแผลได้
- ควรตัดเล็บให้สั้น เพื่อป้องกันการขีดข่วนอวัยวะเพศทั้งภายนอกและภายใน