article detail

ยาเมทิลเฟนิเดต (Methylphenidate)

• โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
• 6 สิงหาคม 2565
• Tweet

สารบัญ

• บทนำ: คือยาอะไร?
• ยาเมทิลเฟนิเดตมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?
• ยาเมทิลเฟนิเดตมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?
• ยาเมทิลเฟนิเดตมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?
• ยาเมทิลเฟนิเดตมีขนาดรับประทานอย่างไร?
• เมื่อมีการสั่งยา ควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกรอย่างไร?
• หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?
• ยาเมทิลเฟนิเดตมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?
• มีข้อควรระวังการใช้ยาเมทิลเฟนิเดตอย่างไร?
• ยาเมทิลเฟนิเดตมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?
• ควรเก็บรักษายาเมทิลเฟนิเดตอย่างไร?
• ยาเมทิลเฟนิเดตมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?
• บรรณานุกรม

บทความที่เกี่ยวข้อง

• ยารักษาโรค (Pharmaceutical drug)
• ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด
• โรคสมาธิสั้น (Attention Deficit Hyperactivity disorder: ADHD)
• โรคลมหลับ หรือ ภาวะง่วงเกิน (Narcolepsy)
• โรคสมอง โรคทางสมอง (Brain disease)
• กลุ่มอาการทูเร็ตต์ (Tourette syndrome)
• ต่อมไทรอยด์เป็นพิษ (Thyrotoxicosis)
• ภาวะต่อมไทรอยด์ทำงานเกิน (Hyperthyroidism)

บทนำ: คือยาอะไร?

เมทิลเฟนิเดต (Methylphenidate หรือ  Dexmethylphenidate) คือ ยาที่นำมารักษาอาการ โรคสมาธิสั้น และโรคลมหลับ  โดยเป็นยาเม็ดใช้รับประทาน

จากการศึกษามากกว่า 50 ปี พบว่ายานี้มีประสิทธิภาพและปลอดภัยหากมีการบริหารยาอย่างถูกต้อง มีการจดทะเบียนสิทธิบัตรครั้งแรกที่สหรัฐอเมริกาในปี ค.ศ. 1955(พ.ศ. 2498)  และเริ่มนำมาใช้รักษาอาการสมาธิสั้นในปี ค.ศ. 1960(พ.ศ. 2503) จนเป็นที่แพร่หลายในเวลาต่อมาทั้งในแถบ อเมริกา  เม็กซิโก  ยุโรป  และเอเชีย  สำหรับชื่อการค้าที่คุ้นเคยในประเทศไทย ได้แก่  Concerta,  Ritalin,  Methylphenidate Hexal,  และ Rubiten 

 การศึกษาด้านเภสัชจลนศาสตร์ของยานี้ พบว่ายานี้ถูกดูดซึมจากทางเดินอาหารประมาณ 11 – 52%  เมื่อเข้าสู่กระแสเลือดจะจับกับพลาสมาโปรตีน 10 – 33%  ตับจะเป็นอวัยวะที่คอยเปลี่ยนโครงสร้างทางเคมีของยา  ร่างกายต้องใช้เวลา 2 – 3 ชั่วโมงในการกำจัดยาออกจากกระแสเลือด 50%โดยผ่านไปกับปัสสาวะ 

สำหรับประเทศไทย โดยคณะกรรมการอาหารและยาได้บรรจุเมทิลเฟนิเดตอยู่ในบัญชียาหลักแห่งชาติ จัดอยู่ในกลุ่มวัตถุออกฤทธิ์ต่อจิตประสาทประเภทที่ 2 ไม่สามารถหาซื้อตามร้านขายยาทั่วไปได้  จะพบเห็นแต่ในสถานพยาบาลที่มีใบอนุญาตเท่านั้น  ผู้ป่วยทีได้รับยานี้ ควรเคร่งครัดและมีวินัยของการรับประทานยาตามแพทย์สั่ง  ห้ามปรับเปลี่ยนขนาดการใช้ยาด้วยตนเองโดยเด็ดขาด

ยาเมทิลเฟนิเดตมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) รักษาโรคอะไร?

ยาเมทิลเฟนิเดตมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้:  

• รักษาอาการโรคสมาธิสั้น (Attention deficit hyperactivity disorder)
• รักษาโรคลมหลับ (Narcolepsy)

ยาเมทิลเฟนิเดตมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

เมทิลเฟนิเดตมีกลไกการออกฤทธิ์ โดยตัวยาจะกระตุ้นสมอง รวมถึงออกฤทธิ์ในลักษณะเป็นการทำงานของระบบประสาทอัตโนมัติ (Indirect-acting sympathomimetic)  จึงส่งผลช่วยบำบัดรักษาโรคตามสรรพคุณ

ยาเมทิลเฟนิเดตมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาเมทิลเฟนิเดตมีรูปแบบการจัดจำหน่าย:  

• ยาเม็ด ขนาด 10 มิลลิกรัม/เม็ด
• ยาเม็ด ชนิดออกฤทธิ์เนิ่นนาน (Sustained release) ขนาด 18, 27, และ 36 มิลลิกรัม/เม็ด

ยาเมทิลเฟนิเดตมีขนาดรับประทานอย่างไร?

ยาเมทิลเฟนิเดตมีขนาดรับประทาน เช่น

ก. สำหรับโรคลมหลับ: เช่น

• ผู้ใหญ่: รับประทาน 20 – 30 มิลลิกรัม/วัน โดยแบ่งรับประทาน สามารถปรับขนาดรับประทานโดยอยู่ในช่วง 10 – 60 มิลลิกรัม/วัน
• เด็ก (นิยามคำว่าเด็ก): โรคนี้ไม่ค่อยพบในเด็ก จึงไม่มีข้อมูลการใช้ยาที่ชัดเจน การใช้ยานี้ในเด็ก จึงขึ้นกับดุลพินิจของแพทย์

ข. สำหรับโรคสมาธิสั้น: เช่น

• เด็กที่มีอายุตั้งแต่ 6 ปีขึ้นไป: เริ่มต้นรับประทาน 5 มิลลิกรัม วันละครั้ง หรือ
• รับประทาน 5 มิลลิกรัม วันละ 2 ครั้ง ก่อนอาหาร  หากจำเป็นสามารถปรับขนาด รับประทานเพิ่มขึ้นครั้งละ 5 – 10 มิลลิกรัมต่อสัปดาห์  และขนาดรับประทานสูงสุดไม่เกิน 60 มิลลิกรัม/วัน โดยแบ่งรับประทาน  ทั้งนี้ ระหว่างใช้ยาต้องพบแพทย์ตามนัดเสมอ เพราะอาจมีการปรับเปลี่ยนขนาดยา หรือปรับเปลี่ยนเป็นตัวยาอื่น ถ้าการรักษาไม่ได้ผลเท่าที่ควร
• เด็กอายุต่ำกว่า 6 ปี: การใช้ยานี้ และขนาดยาขึ้นกับดุลพินิจของแพทย์ เนื่องจากอาจมีผลข้างเคียงจากยาสูงกว่าในเด็กอายุตั้งแต่ 6 ปีขึ้นไป
• ผู้ใหญ่: ขนาดยา ขึ้นกับรูปแบบการจัดจำหน่ายของยาที่แพทย์เลือกใช้ (เช่น ชนิดออกฤทธิ์เนิ่นนาน หรือ ชนิดทั่วไป) และขึ้นกับความรุนแรงของอาการผู้ป่วย ดังนั้นขนาดยาจึงอยู่ในดุลพินิจของแพทย์

*****หมายเหตุ:

• ควรรับประทานยาเมทิลเฟนิเดตในช่วงท้องว่าง หรือรับประทานก่อนอาหาร 30 – 45 นาที หากเป็นยาชนิดออกฤทธิ์เนิ่นนาน (Sustained release) อาจรับประทานก่อนหรือพร้อมอาหารก็ได้
• *การรับประทานยานี้เกินขนาด อาจพบอาการดังนี้ อาเจียน  ตัวสั่น  กล้ามเนื้อกระตุก   จิตหลอน/ประสาทหลอน  หัวใจเต้นเร็ว  รูม่านตาขยายกว้าง  ใจสั่น  เหงื่อออกมาก *หากพบอาการเหล่านี้ให้รีบไปพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลทันที/ฉุกเฉิน
• *ขนาดยาและระยะเวลาในการใช้ยาที่ระบุในบทความนี้ เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งเท่านั้น ไม่สามารถใช้ทดแทนคำสั่งใช้ยาของแพทย์ได้ การใช้ยาที่เหมาะสมควรต้องปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนเสมอ

เมื่อมีการสั่งยา ควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยาเมทิลเฟนิเดต ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกร เช่น                       

• ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้ว คลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น  หรือ แน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก/หอบเหนื่อย
• มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาเมทิลเฟนิเดต อาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
• หากเป็นสุภาพสตรี ควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์ หรือ กำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารกจนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยาเมทิลเฟนิเดต สามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้เคียงกับการรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

ยาเมทิลเฟนิเดตมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

 ยาเมทิลเฟนิเดตสามารถก่อให้เกิดผล/อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้ยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)  เช่น

• เจ็บหน้าอก  
• หัวใจเต้นผิดจังหวะ  
• เกิดการอักเสบของหลอดเลือดแดงที่หล่อเลี้ยงบริเวณสมอง
• ความดันโลหิตเปลี่ยนแปลง
• ภาวะหัวใจล้มเหลว
• ชีพจรเต้นผิดปกติ
• หัวใจเต้นเร็ว
• ซึมเศร้า
• วิงเวียน
• ง่วงนอน หรือ นอนไม่หลับ
• มีไข้ 
• ปวดหัว    
• หงุดหงิด
• ผิวหนังอักเสบ
• ผมร่วง  
• ลมพิษ ผื่นคัน 
• กดการเจริญเติบโตในเด็ก
• ปวดท้อง, เบื่ออาหาร, ท้องเสีย 
• คลื่นไส้อาเจียน
• น้ำหนักลด
• ซีด
• ตับวาย
• การมองภาพผิดปกติ
• มีอาการไอ
• ไซนัสอักเสบ
• มีการติดเชื้อในระบบทางเดินหายใจส่วนต้น

มีข้อควรระวังการใช้ยาเมทิลเฟนิเดตอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาเมทิลเฟนิเดต เช่น             

• ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยานี้
• ห้ามใช้ยานี้กับผู้ที่มีภาวะจิตใจสับสน กระสับกระส่าย  ผู้ป่วยโรคต้อหิน  ผู้ป่วยความดันโลหิตสูง  และผู้ป่วยด้วยอาการของโรคหัวใจและหลอดเลือด
• ห้ามใช้ยานี้ขณะที่ผู้ป่วยรับประทานยากลุ่ม MAO inhibitors / MAOI / เอมเอโอไอ ควรหยุดใช้ยากลุ่ม MAOI เป็นเวลาอย่างน้อย 14 วัน, จึงรับประทานเมทิลเฟนิเดต
• ห้ามใช้ยานี้กับผู้ป่วยไทรอยด์ฮอร์โมนสูง(ต่อมไทรอยด์เป็นพิษ/ ภาวะต่อมไทรอยด์ทำงานเกิน), ผู้ที่อยู่ในภาวะวิตกกังวล,  ผู้ป่วยด้วยกลุ่มอาการทูเร็ตต์ (Tourette’s syndrome)    
• หลีกเลี่ยงการใช้ยานี้กับหญิงตั้งครรภ์, หญิงที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร
• การใช้ยานี้ในเด็กอายุต่ำกว่า 6 ปี ต้องสั่งใช้ยาโดยแพทย์เท่านั้น และต้องดูแลเด็กใกล้ชิด
• ระวังการใช้ยานี้กับผู้ที่มีประวัติติดเหล้า ผู้ป่วยที่มีอาการทางจิตประเภทอารมณ์สองขั้ว (Bipolar disorder) หรือผู้ที่มีประวัติเป็นโรคลมชัก
• ระหว่างการใช้ยานี้ให้ระวังเรื่องการขับขี่ยานพาหนะ หรือการควบคุมอุปกรณ์ เครื่องจักรกล ด้วยยาอาจก่อให้เกิดอาการง่วงนอน
• ห้ามใช้ยาหมดอายุ
• ห้ามแบ่งยานี้ให้ผู้อื่นใช้

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ "ยา" ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด (รวมยาเมทิลเฟนิเดตด้วย) ยาแผนโบราณทุกชนิด  อาหารเสริม  ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร  และสมุนไพรต่างๆ  เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้ง ควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

ยาเมทิลเฟนิเดตมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาเมทิลเฟนิเดตมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

• การใช้ยาเมทิลเฟนิเดต ร่วมกับยารักษาความดันโลหิตสูง อาจทำให้ประสิทธิภาพของยาลดความดันโลหิตด้อยประสิทธิภาพลง  จึงควรหลีกเลี่ยงการใช้ร่วมกัน
• การใช้ยาเมทิลเฟนิเดต ร่วมกับการดื่มแอลกอฮอล์ จะทำให้เกิดการกดการทำงานของสมองและส่งผลต่อการรักษา  จึงห้ามรับประทานยาเมทิลเฟนิเดตร่วมกับแอลกอฮอล์โดยเด็ดขาด
• การใช้ยาเมทิลเฟนิเดต ร่วมกับยากันชัก เช่นยา Phenytoin อาจทำให้ความเข้มข้นของยากันชักในกระแสเลือดเพิ่มขึ้น จนอาจได้รับผลข้างเคียงจากยากันชักเพิ่มขึ้น  แพทย์จะปรับขนาดรับประทานให้เหมาะสมเป็นกรณีๆไป

ควรเก็บรักษายาเมทิลเฟนิเดตอย่างไร?

ควรเก็บยาเมทิลเฟนิเดต: เช่น

• เก็บยาระหว่างอุณหภูมิ 15-30 องศาเซลเซียส (Celsius)
• เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสงแดด ความร้อนและความชื้น                                              
• เก็บยาให้พ้นมือเด็ก และสัตว์เลี้ยง
• ไม่ควรเก็บยาในห้องน้ำ

ยาเมทิลเฟนิเดตมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาเมทิลเฟนิเดต  มียาชื่อการค้าอื่น และบริษัทผู้ผลิต เช่น

บรรณานุกรม

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Methylphenidate [2022, Aug6]
2. https://www.drugs.com/methylphenidate.html [2022, Aug6]
3. https://www.drugs.com/dosage/methylphenidate.html#Usual_Adult_Dose_for_Attention_Deficit_Disorder [2022, Aug6]
4. https://www.mims.com/Thailand/drug/search/?q=methylphenidatte [2022, Aug6]
5. https://www.mims.com/hongkong/drug/info/ritalin-ritalin%20la?type=full [2022, Aug6]
6. https://www.mims.com/thailand/drug/info/methylphenidate?mtype=generic [2022, Aug6]
7. https://www.cdc.gov/ncbddd/tourette/data.html [2022, Aug6]