ระบบประสาทส่วนกลาง (Central nervous system: CNS) ของมนุษย์ ประกอบด้วย สมอง/ขมองและไขสันหลัง โดยส่วนของสมอง ประกอบด้วย 3 องค์ประกอบใหญ่ ๆ คือ
โดยปกติ CSF จะมีการสร้างและไหลเวียนอยู่ในสมองและในไขสันหลัง และมีการดูดซึมกลับเข้าสู่หลอดเลือดดำของร่างกายอย่างเป็นระบบที่มีสมดุล แต่ถ้ามีความผิดปกติของระบบดังกล่าว ก็จะส่งผลให้เกิดโรคหรือภาวะผิดปกติขึ้น ซึ่งโรค/ภาวะผิดปกติดังกล่าวเรียกว่า “โรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ (Hydrocephalus)” หรือ “โรคหัวบาตร” (เป็นชื่อใช้เรียก เมื่อเกิดโรคนี้ในเด็ก เนื่องจากเด็กที่เป็นโรคนี้จะมีศีรษะโต กลม คล้ายบาตรพระ) และคำว่า ”น้ำ” ในที่นี้หมายถึง “CSF” นั่นเอง
โรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ คืออะไร เกิดจากอะไร รักษาได้หรือไม่ ต้องติดตามบท ความนี้ครับ
น้ำหล่อเลี้ยงสมองและไขสันหลัง/CSF มีหน้าที่สำคัญ คือ
อนึ่ง ปริมาณ CSF มีการสร้างประมาณ 500 ซีซี (cc./cubic centimeter) ต่อวัน โดยประ มาณ 150 ซีซี จะมีการไหลเวียนไปตามระบบไหลเวียนของ CSF คือในสมองและในไขสันหลัง ส่วนที่เหลือจะมีการดูดซึมกลับเข้าสู่หลอดเลือดดำของร่างกาย
โรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ คือ โรค/ภาวะที่มีความผิดปกติของระบบ CSF อาจจากมีการสร้างมากเกินไป, มีการดูดซึม CSF กลับเข้าหลอดเลือดดำของร่างกายลดลง, และ/หรือ เกิดมีการอุดกั้น หรืออุดตันทางไหลเวียนของ CSF จึงส่งผลให้เกิดการคั่งของ CSF ในโพรงสมอง ส่งผลให้โพรงสมองขยายใหญ่ขึ้น และมักมีความดันในโพรงสมองสูงขึ้นร่วมด้วย จึงส่งผลให้เกิดการกด เบียด ดันให้เนื้อสมองไปกด เบียดกับกะโหลกศีรษะ ส่งผลให้เนื้อสมองเกิดบาดเจ็บเสียหาย จนถึงขั้นอาจเกิดการตายของเนื้อสมองได้ ถ้าแรงดันนี้สูงและกดเนื้อสมองอย่างต่อ เนื่องเป็นเวลานาน
โรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ เป็นโรคพบได้ในทุกวัย ตั้งแต่เด็กแรกเกิด จนถึงผู้สูงอายุ โอ กาสเกิดในเพศหญิงและเพศชายใกล้เคียงกัน โดยในสหรัฐอเมริกา พบโรคนี้ในเด็กแรกเกิดที่โรคเกิดจากความพิการแต่กำเนิดได้ประมาณ 3 รายต่อเด็กแรกเกิด 1,000 คน แต่ยังไม่มีราย งานสถิติที่แน่นอนของโรค/ภาวะนี้ ที่มีสาเหตุจากความผิดปกติที่ไม่ได้เกิดจากความพิการแต่กำเนิด
สาเหตุเกิดโรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ ประกอบด้วย 3 สาเหตุหลัก ดังได้กล่าวแล้วในหัวข้อ ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำคืออะไร ซึ่งทั้ง 3 สาเหตุ ได้แก่
สาเหตุที่พบบ่อยของโรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ ได้แก่
โรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำนี้มีได้หลายชนิด ทั้งนี้ขึ้นกับว่าจะแบ่งชนิดจากปัจจัยใดของโรค ซึ่งได้แก่
1. แบ่งชนิดตามการอุดตันของทางเดิน/การไหลเวียนของ CSF ซึ่งจะแบ่งภาวะนี้ได้เป็น 2 ชนิด คือ
2. แบ่งตามอายุของผู้ป่วย เป็น 2 ชนิด คือ
3. แบ่งตามความดันในโพรงกะโหลกศีรษะ โดยแบ่งเป็น 2 ชนิด คือ
4. แบ่งตามพยาธิสรีรวิทยาการเกิดโรคนี้ โดยแบ่งได้เป็น 3 ชนิด คือ
อาการจากโรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ แบ่งเป็นอาการในเด็กและในผู้ใหญ่ ดังนี้
ในเด็ก จะพบมีอาการผิดปกติ ได้ดังนี้
ในผู้ใหญ่ จะมีอาการผิดปกติ ดังนี้
อนึ่ง อาการที่เกิดขึ้นทั้งในเด็กและในผู้ใหญ่นั้น มีทั้งแบบค่อยเป็นค่อยไป หรือ เป็นขึ้น มาอย่างรวดเร็ว ทั้งนี้ขึ้นกับสาเหตุการเกิดโรค และในผู้ใหญ่จะไม่มีอาการศีรษะโต เนื่องจากกระดูกกะโหลกฯทุกชิ้นเชื่อมต่อกัน/ปิดทั้งหมดแล้ว ศีรษะ/กะโหลกฯ จึงไม่สามารถขยายโตขึ้นได้ ถึงแม้จะมีโพรงสมองใหญ่ขึ้นก็ตาม
กรณีเป็นเด็ก ถ้าผู้ปกครองสังเกตพบว่า เด็กเริ่มมีความผิดปกติใดๆดังกล่าวข้างต้นในหัว ข้อ อาการ ก็ควรรีบมาพบแพทย์/มาโรงพยาบาล เพราะถ้ารอให้ความผิดปกติชัดเจน หรือเป็นมาก มักจะล่าช้าไป รักษาจะได้ผลไม่ดี เพราะเนื้อสมองถูกทำลายไปแล้ว
ส่วนในผู้ใหญ่ ก็เช่นเดียวกัน ถ้าสังเกตว่าตนเองมีอาการผิดปกติดังกล่าวข้างต้น ในหัว ข้อ อาการ แล้วอาการไม่หายไปหลังดูแลตนเอง และ/หรือ อาการรุนแรงขึ้น ก็ควรรีบมาพบแพทย์/มาโรงพยาบาล
แพทย์วินิจฉัยภาวะโพรงสมองคั่งน้ำได้จาก ข้อมูลจากประวัติอาการผิดปกติดังกล่าวข้าง ต้นในหัวข้อ อาการ การตรวจร่างกาย การตรวจร่างกายทางระบบประสาท พบลักษณะผิดปกติทางระบบประสาท ร่วมกับการตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์สมองหรือเอมอาร์ไอสมอง ถ้าพบความผิดปกติเข้าได้กับลักษณะโรค/ภาวะนี้ ก็สามารถให้การวินิจฉัยโรค/ภาวะนี้ และหาสาเหตุได้ เพื่อให้การรักษาที่ต้นเหตุต่อไป
การรักษาภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ ประกอบด้วยหลายวิธี ขึ้นกับสาเหตุการเกิด ได้แก่
ภาวะแทรกซ้อน/ผลข้างเคียงที่สำคัญของโรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ คือ ความดันในโพรงกะโหลกศีรษะที่สูงขึ้น ทำให้ปวดศีรษะรุนแรง ตามัว หมดสติ และ เสียชีวิตได้
การพยากรณ์โรค/ผลการรักษาของภาวะโพรงสมองคั่งน้ำขึ้นกับ สาเหตุ (ถ้าเป็นสาเหตุที่รักษาได้หาย การพยากรณ์โรคก็จะดี), และการมาพบแพทย์เร็วหรือช้า เพราะถ้ามาช้าเมื่อเนื้อสมองถูกทำลายสูญเสียหน้าที่ไปแล้ว ก็อาจไม่สามารถฟื้นฟูสภาพกลับมาเป็นปกติได้ทั้งหมด
การดูแลตนเองเมื่อเป็นโรค/ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ คือ
กรณีผู้ป่วยเด็ก ผู้ปกครองต้องหมั่นสังเกตอาการผิดปกติต่างๆของเด็กอย่างใกล้ชิด โดยสังเกตอาการต่างๆของโรคนี้ รวมทั้งภาวะแทรกซ้อนที่อาจเกิดขึ้นได้ เช่น อาการชัก การหมดสติ การพัฒนาการต่างๆของเด็ก การทานอาหาร การดูดนม ถ้ามีอาการผิดปกติไปจากเดิม หรืออาการเลวลง หรือผู้ปกครองกังวลในอาการ ให้รีบพามาพบแพทย์/ไปโรงพยาบาลก่อนนัด
ส่วนผู้ใหญ่นั้น ถ้ามีอาการไม่มาก สามารถช่วยเหลือตนเองได้นั้น ต้องหมั่นสังเกตว่าตน เองมีอาการอะไรที่ผิดปกติไปจากเดิมบ้าง ถ้ามีอาการปวดศีรษะที่รุนแรงขึ้น ตาพร่ามัว อาเจียน หรือชัก ก็ควรรีบพบแพทย์/มาโรงพยาบาลก่อนนัด
การป้องกันภาวะโพรงสมองคั่งน้ำทำได้โดย