โทโพทีแคน (Topotecan)

  • โดย เภสัชกร อภัย ราษฎรวิจิตร
  • 1 พฤษภาคม 2561
  • Tweet
สารบัญ บทความที่เกี่ยวข้อง

บทนำ

ยาโทโพทีแคน(Topotecan หรือ Topotecan hydrochloride หรือ (Topotecan HCl) เป็นยาเคมีบำบัดที่เป็นอนุพันธ์กึ่งสังเคราะห์ของสารประกอบที่ชื่อ Camptothecin ซึ่งพบในเปลือกและลำต้นของพืชสกุล Campotheca(พืชประจำถิ่นในจีนและธิเบตที่นำมาใช้เป็นยารักษาโรค) ทางคลินิกนำมาใช้เป็นยารักษามะเร็งรังไข่ มะเร็งปากมดลูก มะเร็งปอดชนิดเซลล์ตัวเล็ก เป็นต้น ในปี ค.ศ.2016 (พ.ศ.2559) ทางการแพทย์ได้ทดลองใช้ยาโทโพทีแคนในการบำบัดโรคมะเร็งอีกหลายชนิด เช่น Neuroblastoma, Non-small cell lung cancer, เนื้องอกสมองที่เกิดที่ก้านสมอง(Brainstem glioma), Colorectal cancer, Breast cancer, Non-Hodgkin lymphoma, Endometrial cancer, และ เนื้องอกสมองชนิด Oligodendroglioma

รูปแบบเภสัชภัณฑ์ของยาโทโพทีแคนเป็น ยาฉีด และยารับประทาน ร่างกายต้องใช้เวลาประมาณ 2–3 ชั่วโมงเพื่อกำจัดตัวยานี้ออกจากกระแสเลือด โดยผ่านทิ้งไปกับปัสสาวะ

ธรรมชาติของยาเคมีบำบัดหลายตัวซึ่งรวมยาโทโพทีแคน จะทำให้เม็ดเลือดและเกล็ดเลือดในร่างกายต่ำลง ส่งผลให้ผู้ป่วยมีภาวะติดเชื้อได้ง่าย หรือกรณีมีบาดแผลจะทำให้เลือดหยุดไหลช้า ตลอดจนยังมีผลกระทบ(ผลข้างเคียง)ต่อการทำงานของตับและของอวัยวะในระบบทางเดินอาหาร ดังนั้นก่อนที่ผู้ป่วยจะได้รับยาชนิดนี้ จึงมีความจำเป็นต้องเตรียมความพร้อมบางประการ เช่น

  • แจ้งประวัติโรคประจำตัวพร้อมกับรายการยาต่างๆที่รับประทานเป็นประจำทั้งนี้เพื่อป้องกันภาวะยาตีกัน(ปฏิกิริยาระหว่างยา) ยาต่างๆหลายรายการ ไม่อนุญาตให้ใช้ร่วมกับยาโทโพทีแคน อย่างเช่น Aspirin และยาที่เป็นประเภทวัคซีนชนิดต่างๆ
  • กรณีผู้ป่วยสตรี ต้องไม่อยู่ในภาวะตั้งครรภ์ หรือในภาวะให้นมบุตร ด้วยยาเคมีบำบัดที่รวมยาโทโพทีแคนเป็นอันตรายต่อเด็กทารกทั้งสิ้น
  • ทั้งสตรีและบุรุษที่ใช้ยานี้ ต้องป้องกันขณะมีเพศสัมพันธ์ ยาเคมีบำบัด/ยาโทโพทีแคนสามารถถูกส่งผ่านไปกับน้ำอสุจิและเข้าถึงร่างกายสตรีได้ ก่อนมีเพศสัมพันธ์ขณะได้รับยาโทโพทีแคน จึงควรต้องใช้ถุงยางอนามัยชายป้องกันการตั้งครรภ์ด้วยเสมอ

คณะกรรมการอาหารและยาของไทยได้กำหนดให้ยาโทโพทีแคนเป็นยาควบคุมพิเศษ จะพบการใช้ยานี้แต่ในสถานพยาบาลที่รักษาโรคมะเร็งเท่านั้น และการใช้ยานี้จะต้องเป็นไปตามคำสั่งของแพทย์แต่ผู้เดียว

โทโพทีแคนมีสรรพคุณ(คุณสมบัติ)อย่างไร?

โทโพทีแคน

ยาโทโพทีแคนมีสรรพคุณ/ข้อบ่งใช้ เช่น

  • รักษามะเร็งรังไข่ (Ovarian cancer) เริ่มประกาศใช้เมื่อ ค.ศ.1996 (พ.ศ.2539)
  • รักษามะเร็งปากมดลูก (Cervical cancer) เริ่มประกาศใช้เมื่อ ค.ศ.2006 (พ.ศ.2549)
  • รักษามะเร็งปอดชนิดเซลล์ตัวเล็ก (Small cell lung carcinoma) เริ่มประกาศใช้ เมื่อ ค.ศ.2007 (พ.ศ.2550)

โทโพทีแคนมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

ยาโทโพทีแคนเป็นยาในกลุ่มยา Topoisomerase I inhibitor (Topoisomerase inhibitor) สามารถออกฤทธิ์ยับยั้งการทำงานของเอนไซม์ ชื่อTopoisomerase I ซึ่งมีหน้าที่ดูแลป้องกันไม่ให้สายนิวคลีโอไทด์(Nucleotide, สารสำคัญในเซลล์ที่ใช้สร้างสารพันธุกรรม เช่น DNA)บน DNA พันกันจนดูยุ่งเหยิงซึ่งจะเป็นอุปสรรคต่อการแบ่งตัวหรือจำลองสารพันธุกรรมรุ่นใหม่ของเซลล์มะเร็ง เมื่อเอนไซม์ Topoisomerase I ไม่สามารถทำงานได้ตามปกติจึงส่งผลให้เซลล์มะเร็งหมดความสามารถในการเจริญเติบโตและตายลงในที่สุด

อย่างไรก็ตาม กลไกข้างต้นยังมีอิทธิพลเกิดกับเซลล์ปกติของร่างกายได้อีกด้วย จึงเป็นผลให้เกิดอาการข้างเคียง(ผลข้างเคียง)ต่างๆตามมาจากยานี้ดังจะกล่าวในหัวข้อต่อไป(ผลไม่พึงประสงค์จากยาฯ)

โทโพทีแคนมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

ยาโทโพทีแคนมีรูปแบบการจัดจำหน่าย เช่น

  • ยาฉีด ที่มีส่วนประกอบของ Topotecan 4 มิลลิกรัม/ขวด
  • ยาแคปซูลชนิดรับประทาน ที่ประกอบด้วย Topotecan 0.25 และ 1 มิลลิกรัม/แคปซูล

โทโพทีแคนมีขนาดการบริหารยาอย่างไร?

ยาโทโพทีแคนมีขนาดการบริหารยา/ใช้ยา เช่น

ก. สำหรับรักษามะเร็งรังไข่ และมะเร็งปากมดลูก:

  • ผู้ใหญ่: แพทย์จะให้ยาทางหลอดเลือดดำกับผู้ป่วย ขนาดและระยะเวลา/รอบการให้ยา ให้เป็นไปตามคำสั่งของแพทย์

ข. สำหรับรักษามะเร็งปอดชนิดเซลล์ตัวเล็ก:

  • ผู้ใหญ่: เริ่มต้นโดยให้ยาทางหลอดเลือดดำพร้อมกับยาแคปซูลชนิดรับประทาน โดยขนาดและระยะเวลา/รอบการให้ยาให้เป็นไปตามคำสั่งของแพทย์

*****หมายเหตุ:

  • ขนาดการใช้ยานี้จะคำนวณโดยใช้พื้นที่ผิวของร่างกายมาเป็นเกณฑ์อ้างอิง
  • สำหรับผู้ป่วยโรคไต แพทย์อาจต้องปรับลดขนาดการใช้ยาลงมาโดยใช้ค่า Creatinine clearance มาเป็นบรรทัดฐานการคำนวณขนาดยาที่ต้องใช้
  • ผู้ป่วยต้องมาโรงพยาบาลเพื่อรับการตรวจเม็ดเลือดตามที่แพทย์นัดหมาย ด้วยการใช้ยาชนิดนี้/ยานี้จะเกิดภาวะกดไขกระดูก ที่ทำให้ เม็ดเลือดแดง เม็ดเลือดขาวและเกล็ดเลือด มีปริมาณน้อยลง
  • เด็ก: ยังไม่มีข้อมูลทางคลินิกที่ชัดเจนในประสิทธิภาพของยานี้ที่รวมถึงขนาดยาและความปลอดภัยในการใช้ยานี้กับเด็ก

เมื่อมีการสั่งยา ควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดรวมยาโทโพทีแคน ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาล และเภสัชกร ดังนี้

  • ประวัติแพ้ยาทุกชนิด เช่น กินยา/ใช้ยาแล้ว คลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือ แน่นหายใจติดขัด/หายใจขัด/หายใจลำบาก
  • มีโรคประจำตัวต่างๆ รวมทั้งกำลังกินยา/ใช้ยาอะไรอยู่ เพราะยาโทโพทีแคนอาจส่งผลให้อาการของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรืออาจเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กิน/ที่ใช้อยู่ก่อน
  • หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์/มีครรภ์ หรือ กำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประเภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรก และเข้าสู่ทารกจนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมมารับการฉีดยาควรทำอย่างไร?

ผู้ป่วยต้องได้รับยาโทโพทีแคนต่อเนื่องจึงจะเกิดประสิทธิผลของการรักษา กรณีลืมหรือมีเหตุขัดข้องไม่สามารถมารับการฉีดยานี้ได้ จะต้องติดต่อแพทย์/พยาบาล/บุคคลากรทางการแพทย์ผู้ที่ทำการรักษาดูแลผู้ป่วย เพื่อทำการนัดหมายการให้ยาครั้งใหม่โดยเร็ว

โทโพทีแคนมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

ยาโทโพทีแคนสามารถก่อให้เกิดผลไม่พึงประสงค์จากยา (ผลข้างเคียง/อาการข้างเคียง)ต่อระบบอวัยวะต่างๆของร่างกายดังนี้ เช่น

  • ผลต่อระบบทางเดินอาหาร: เช่น คลื่นไส้อาเจียน มีอาการท้องผูก กระเพาะอาหารอักเสบ ปวดท้อง ลำไส้ใหญ่อักเสบ
  • ผลต่อระบบประสาท: เช่น วิงเวียน ปวดศีรษะ ความรู้สึกสัมผัสเพี้ยน
  • ผลต่อผิวหนัง: เช่น มีภาวะผมร่วง ผด ผื่นคัน ลมพิษ
  • ผลต่อระบบเลือด: เช่น กดไขกระดูก มีภาวะโลหิตจาง เกล็ดเลือดต่ำ เกิดภาวะเลือดออกง่าย เม็ดเลือดขาวต่ำ
  • ผลต่อตับ: เช่น เป็นพิษกับตับ/ตับอักเสบ เอนไซม์การทำงานของตับในเลือดเพิ่มขึ้น ค่าบิลิรูบินในเลือดสูง
  • ผลต่อหัวใจ: เช่น หัวใจทำงานผิดปกติ/หัวใจเต้นผิดปกติ เช่น หัวใจเต้นผิดจังหวะ
  • ผลต่อระบบภูมิคุ้มกันต้านทานโรคของร่างกาย: เช่น มีภาวะติดเชื้อได้ง่าย ติดเชื้อในกระแสเลือด ปอดบวม คออักเสบ เยื่อจมูกอักเสบ
  • ผลต่อกล้ามเนื้อ: เช่น ปวดกล้ามเนื้อ
  • ผลต่อตา : เช่น การเห็นภาพผิดปกติ
  • ผลต่อระบบทางเดินหายใจ: เช่น หายใจขัด ไอ
  • ผลต่อระบบการเผาผลาญพลังงานของร่างกาย: เช่น เบื่ออาหาร เกิดภาวะขาดน้ำ

มีข้อควรระวังการใช้โทโพทีแคนอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาโทโพทีแคน เช่น

  • ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยานี้
  • ห้ามใช้ยากับ สตรีมีครรภ์ สตรีในภาวะให้นมบุตร
  • กรณีหลังใช้ยานี้แล้วเกิดอาการคล้ายเป็นไข้หวัดใหญ่ แพทย์จะแนะนำให้ผู้ป่วยรักษาร่างกายให้อบอุ่นตลอดเวลา และดื่มน้ำสะอาดวันละ 2–3 ลิตรเพื่อประคับประคองอาการ
  • หลีกเลี่ยงการอยู่ในที่มีผู้คนแออัดเพราะจะเสี่ยงต่อการติดเชื้อโรคต่างๆ และควร ล้างมือบ่อยครั้งในแต่ละวัน
  • หลีกเลี่ยงการออกกำลังกายที่เสี่ยงต่อการบาดเจ็บ ด้วยสภาพร่างกายขณะได้รับยาชนิดนี้จะมีเกล็ดเลือดต่ำ
  • หลีกเลี่ยงการสัมผัสแสงแดดจัด ด้วยยานี้อาจจะกระตุ้นให้เกิดอาการแพ้ทางผิวหนังมากยิ่งขึ้น เช่น ผิวหนังขึ้นผื่น
  • ป้องกันการตั้งครรภ์เสมอสำหรับผู้ป่วยที่เป็นสตรี ขณะที่ได้รับยาชนิดนี้
  • สำหรับผู้ป่วยที่เป็นบุรุษ การมีเพศสัมพันธ์กับสตรีควรใส่ถุงยางอนามัยชายทุกครั้งเพื่อป้องกันการส่งผ่านตัวยาโทโพทีแคนไปกับน้ำอสุจิ
  • หากมีอาการข้างเคียงจากยานี้ อย่างเช่น คลื่นไส้อาเจียน ให้รับประทานอาหารในปริมาณน้อยต่อมื้อ แต่ให้รับประทานบ่อยครั้งขึ้น
  • ห้ามดื่มเครื่องดื่มประเภทแอลกอฮอล์
  • พักผ่อนอย่างเต็มที่เพื่อให้ร่างกายฟื้นสภาพอย่างรวดเร็ว
  • มาโรงพยาบาลเพื่อรับการตรวจร่างกายตามแพทย์นัดหมายทุกครั้ง
  • ห้ามแบ่งยาให้ผู้อื่นใช้
  • ห้ามใช้ยาหมดอายุ
  • ห้ามเก็บยาหมดอายุ

***** อนึ่ง ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา”ที่รวมถึง ยาแผนปัจจุบันทุกชนิด(รวมยาโทโพทีแคนด้วย) ยาแผนโบราณ อาหารเสริม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ทุกชนิด และสมุนไพรต่างๆ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกครั้ง ควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด(อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอ

โทโพทีแคนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยาโทโพทีแคนมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่น เช่น

  • หลีกเลี่ยงการใช้ยาโทโพทีแคนร่วมกับ ยาPhenytoin เพราะจะทำให้ระดับยา โทโพทีแคนในกระแสเลือดลดลง
  • ห้ามการใช้ยาโทโพทีแคนร่วมกับ ยาClozapine ด้วยจะทำให้เกิดภาวะเม็ดเลือดต่ำลงจนส่งผลให้มีภาวะติดเชื้อได้ง่าย
  • ห้ามรับการให้วัคซีนใดๆขณะได้รับยาโทโพทีแคน เพราะเสี่ยงต่อการติดเชื้อ จากตัววัคซีนเองอย่างรุนแรง
  • ห้ามใช้ยาโทโพทีแคนร่วมกับ เซอร์โทลิซูแมบ (Certolizumab) เพราะเสี่ยงต่อการติดเชื้ออย่างรุนแรงตามมา

ควรเก็บรักษาโทโพทีแคนอย่างไร?

ควรเก็บรักษายาโทโพทีแคน เช่น

  • เก็บยาโทโพทีแคนที่เป็นยาฉีด ภายใต้อุณหภูมิ 20–25 องศาเซลเซียส(Celsius)
  • เก็บยาโทโพทีแคนที่เป็นยาแคปซูล ภายใต้อุณหภูมิ 2-8 องศาเซลเซียส
  • ห้ามเก็บยาทุกรูปแบบในช่องแช่แข็งตู้เย็น
  • เก็บยาฯในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสง/แสงแดด ความร้อนและความชื้น
  • เก็บยาฯให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง

โทโพทีแคนมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยาโทโพทีแคน มียาชื่อการค้า และบริษัทผู้ผลิต/ผู้จำหน่าย เช่น

ชื่อการค้าบริษัทผู้ผลิต
Hycamtin (ไฮแคมทิน)Sandoz

บรรณานุกรม

  1. https://en.wikipedia.org/wiki/Topotecan [2018, April14]
  2. http://chemocare.com/chemotherapy/drug-info/Topotecan.aspx [2018, April14]
  3. https://www.drugs.com/drug-interactions/topotecan-index.html?filter=3&generic_only= [2018, April14]
  4. https://www.drugs.com/dosage/topotecan.html#Usual_Adult_Dose_for_Small_Cell_Lung_Cancer [2018, April14]
  5. http://www.mims.com/thailand/drug/info/hycamtin/?type=brief [2018, April14]