กรดวาลโปรอิก (Valproic acid: VPA)

บทนำ

ยากรดวาลโปรอิก (Valproic acid ย่อว่า วีพีเอ/VPA) หรือ “ยาวาลโปรเอท (Valproate)” หรือชื่อการค้าที่รู้จักกันคือ “ยาเดพาคีน (Depakine)” จัดเป็นสารประกอบเคมีที่ทางการแพทย์นำมารักษาโรคลมชัก โรคอารมณ์แปรปรวนชนิดอารมณ์สองขั้ว (Bipolar disorder) และใช้ป้องกันการเกิดไมเกรน ถูกสังเคราะห์ครั้งแรกเมื่อปี ค.ศ. 1882 ( พ.ศ. 2425) และถูกรับรองให้เป็นยารักษาโรคในปี ค.ศ. 1967 (พ.ศ. 2510)

ด้วยโครงสร้างทางเคมีทำให้กรดวาลโปรอิกถูกดูดซึมได้ดีจากระบบบทางเดินอาหาร เมื่อยาเข้าสู่กระแสเลือดจะเข้าจับกับพลาสมาโปรตีน 80 - 90% ตับจะคอยเปลี่ยนโครงสร้างทางเคมีของยา ร่างกายต้องใช้เวลา 9 - 16 ชั่วโมงเพื่อกำจัดยานี้ออกจากกระแสเลือด 50% และผ่านทิ้งไปกับปัสสาวะ

องค์การอนามัยโลกระบุให้กรดวาลโปรอิกเป็นยาจำเป็นขั้นพื้นฐานของชุมชน กระทรวงสาธารณสุขของประเทศไทยเราจัดให้ยานี้อยู่ในกลุ่มยาอันตราย มีทั้งชนิดรับประทานและชนิดฉีด สามารถพบเห็นการใช้ยานี้ตามสถานพยาบาลโดยทั่วไป

กรดวาลโปรอิกมีสรรพคุณ (คุณสมบัติ) อย่างไร?

กรดวาลโปรอิกมีสรรพคุณดังนี้

• ใช้รักษาอาการของโรคลมชัก
• ใช้รักษาและป้องกันโรคอารมณ์แปรปรวนชนิดอารมณ์สองขั้ว (Bipolar disorders)
• ใช้ป้องกันอาการโรคไมเกรน

กรดวาลโปรอิกมีกลไกการออกฤทธิ์อย่างไร?

กลไกการออกฤทธิ์ของยากรดวาลโปรอิกคือ ตัวยาจะออกฤทธิ์โดยกระตุ้นให้มีการลดปริมาณสาร Phosphatidyl inositol (3, 4, 5) - trisphospate (PIP3, สารที่เกี่ยวข้องกับการทำงานของเซลล์) และเข้าไปปิดกั้นกระบวนการทำงานของเกลือโซเดียมที่เรียกว่า Voltage - dependent sodium channels รวมถึงทำให้เกิดการเพิ่มสารสื่อประสาทบางตัวในสมองที่มีชื่อว่า Gamma - amino butyric acid (GABA, สารสื่อประสาทที่สัมพันธ์กับการตื่นตัวของสมอง) จากกลไกดังกล่าว ส่งผลโดยรวมให้เกิดฤทธิ์ในการรักษาตามสรรพคุณ

กรดวาลโปรอิกมีรูปแบบการจัดจำหน่ายอย่างไร?

กรดวาลโปรอิกมีรูปแบบการจัดจำหน่ายดังนี้

• ยาเม็ดชนิดรับประทาน ขนาด 200 และ 500 มิลลิกรัม/เม็ด
• ยาน้ำชนิดรับประทาน ขนาด 200 มิลลิกรัม/มิลลิลิตร
• ยาฉีดชนิดผงแห้งละลายน้ำ ขนาดบรรจุ 400 มิลลิกรัม/ขวด
• ยาฉีดขนาด 400 มิลลิกรัม/4 มิลลิลิตร

กรดวาลโปรอิกมีขนาดรับประทานอย่างไร?

กรดวาลโปรอิกมีขนาดรับประทานดังนี้

ก.สำหรับป้องกันไมเกรน ใช้ตัวยา Valproate Semisodium:

• ผู้ใหญ่: รับประทานเริ่มต้น 250 มิลลิกรัมวันละ 2 ครั้งเช้า - เย็น ขนาดสูงสุดของการรับประ ทานไม่เกิน 1 กรัม/วัน
• ผู้สูงอายุ: เริ่มรับประทานที่ขนาดต่ำและค่อยๆเพิ่มขนาดรับประทานทีละน้อยตามแพทย์แนะ นำ

ข. สำหรับรักษาป้องกันโรคอารมณ์แปรปรวนสองขั้วแบบเฉียบพลัน (Acute manic episodes of bipolar disorder) ใช้ตัวยา Valproate Semisodium:

• ผู้ใหญ่: รับประทานเริ่มต้น 750 มิลลิกรัม/วันโดยแบ่งรับประทาน และปรับขนาดโดยแพทย์แนะนำจนผลการตอบสนองของผู้ป่วยดีขึ้น ขนาดรับประทานสูงสุดไม่เกิน 60 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม/วัน
• ผู้สูงอายุ: เริ่มรับประทานที่ขนาดต่ำ และแพทย์จะพิจารณาปรับขนาดรับประทานให้สูงขึ้นทีละน้อยตามการตอบสนองของโรค

ค. สำหรับการรักษาโรคลมชัก (Complex partial seizures):

• ตัวยา Valproate Semisodium:
• ผู้ใหญ่: รับประทานเริ่มต้น 10 - 15 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม/วันโดยแบ่งรับประทาน 2 - 4 ครั้ง และแพทย์จะค่อยๆเพิ่มขนาดยาครั้งละ 5 - 10 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม/สัปดาห์ โดยขนาดรับประทานสูงสุดไม่เกิน 30 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม/วัน
• ตัวยา Sodium valproate:
• ผู้ใหญ่: รับประทาน 600 มิลลิกรัม/วันโดยแบ่งรับประทาน 2 ครั้ง และแพทย์อาจแนะนำเพิ่มปริมาณยา 200 มิลลิกรัมทุกๆ 3 วัน โดยขนาดรับประทานสูงสุดไม่เกิน 2.5 กรัม/วัน
• เด็กโรคลมชักที่น้ำหนักตัวมากกว่า 20 กิโลกรัม: รับประทาน 400 มิลลิกรัม/วันโดยแบ่งรับ ประทานเป็น 2 ครั้ง ซึ่งแพทย์อาจค่อยๆเพิ่มปริมาณยาโดยมีช่วงของการรับประทานอยู่ที่ 20 - 30 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม/วัน แต่ขนาดรับประทานสูงสุดไม่เกิน 35 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1กิโลกรัม/วัน
• เด็กโรคลมชักที่น้ำหนักตัวน้อยกว่า 20 กิโลกรัม: รับประทาน 20 มิลลิกรัม/น้ำหนักตัว 1กิโลกรัมโดยแบ่งรับประทานวันละ 2 ครั้ง และแพทย์อาจพิจารณาค่อยๆเพิ่มปริมาณยา 5 - 10 มิลลิ กรัม/น้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม/สัปดาห์ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับการสนองตอบต่อยาของคนไข้ โดยขนาดรับประ ทานสูงสุดไม่เกิน 60 มิลลิกรัม/ต่อน้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม/วัน

*****หมายเหตุ:

• การใช้ยานี้ในเด็กโดยเฉพาะที่อายุต่ำกว่า 2 ปี ขนาดยาขึ้นกับดุลพินิจของแพทย์ และเด็กต้องอยู่ในการดูแลของแพทย์อย่างใกล้ชิด
• สามารถลดภาวะระคายเคืองในระบบทางเดินอาหารจากการรับประทานยานี้ โดยรับ ประทานยานี้พร้อมมื้ออาหาร

ง. สำหรับรักษาป้องกันโรคอารมณ์แปรปรวน (Bipolar disorder) ทั่วไป ใช้ตัวยา Valpromide:

• ผู้ใหญ่: รับประทาน 900 – 1,800 มิลลิกรัม/วันโดยแบ่งรับประทาน 2 ครั้ง/วัน ขนาดรับประ ทานปกติคือ 1,200 มิลลิกรัม/วัน แพทย์อาจปรับขนาดรับประทานอาจเพิ่มทุกๆ 2 - 3 วัน จนถึงขนาดรับประทานที่ปกติและเหมาะสมสำหรับผู้ป่วย

เมื่อมีการสั่งยาควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัชกรอย่างไร?

เมื่อมีการสั่งยาทุกชนิดที่รวมถึงยากรดวาลโปรอิก ผู้ป่วยควรแจ้งแพทย์/พยาบาลและเภสัช กรดังนี้

• ประวัติแพ้ยาทุกชนิดเช่น กินยาแล้ว คลื่นไส้มาก ขึ้นผื่น หรือแน่นหายใจติดขัด/หายใจลำบาก
• มีโรคประจำตัวต่างๆรวมทั้งกำลังกินยาอะไรอยู่ เพราะยากรดวาลโปรอิกอาจส่งผลให้อา การของโรคเหล่านั้นรุนแรงขึ้น หรือเกิดปฏิกิริยาระหว่างยากับยาอื่นๆที่กินอยู่ก่อน
• หากเป็นสุภาพสตรีควรแจ้งว่าอยู่ในภาวะตั้งครรภ์หรือกำลังให้นมบุตร เพราะยาหลายประ เภทสามารถผ่านทางน้ำนมหรือรกและเข้าสู่ทารก จนก่อให้เกิดผลข้างเคียงได้

หากลืมรับประทานยาควรทำอย่างไร?

หากลืมรับประทานยากรดวาลโปรอิกสามารถรับประทานเมื่อนึกขึ้นได้ ถ้าเวลาใกล้เคียงกับการรับประทานยาในมื้อถัดไป ไม่จำเป็นต้องเพิ่มปริมาณยาเป็น 2 เท่า

กรดวาลโปรอิกมีผลไม่พึงประสงค์อย่างไร?

กรดวาลโปรอิกสามารถก่อให้เกิดผลไม่พึงประสงค์ (ผลข้างเคียง) ดังนี้เช่น เบื่ออาหาร คลื่นไส้ อาเจียน ท้องเสีย หิวบ่อย น้ำหนักเพิ่ม ตากระตุก วิงเวียน อ่อนเพลีย จิต/ประสาทหลอน อาจทำให้เกิดพิษกับตับโดยเฉพาะในผู้ป่วยเด็กที่อายุน้อยกว่า 2 ปี ตับอ่อนอักเสบ

สำหรับผู้ที่รับประทานยานี้เกินขนาดสามารถพบเห็นอาการหัวใจหยุดเต้น หรือมีภาวะโคม่าจนอาจถึงขั้นเสียชีวิต (ตาย) ได้ ผู้ที่ได้รับยาเกินขนาดจะต้องถูกนำตัวส่งโรงพยาบาลทันที และใช้วิธีของหัตถการทางการแพทย์ลดการดูดซึมของยานี้เช่น ล้างท้องหรือทำให้ผู้ป่วยอาเจียน การฟอกเลือด (Hemodialysis) อาจเป็นอีกวิธีที่สามารถลดปริมาณยาในกระแสเลือดได้เป็นอย่างดี และยา Naloxone (ยาเสพติดชนิดเฉพาะ ซึ่งใช้รักษาผลข้างเคียงจากยาเสพติด หรือจากยาทางสมองบางชนิด) อาจช่วยอาการที่สมองได้ แต่การใช้ยานี้ต้องขึ้นกับดุลพินิจของแพทย์ เพราะยามีข้อจำกัดการใช้จากที่ก่ออันตรายได้เช่นกัน

มีข้อควรระวังการใช้กรดวาลโปรอิกอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยากรดวาลโปรอิกดังนี้เช่น

• ห้ามใช้กับผู้ที่แพ้ยานี้
• ห้ามใช้ยานี้กับผู้ป่วยที่มีประวัติตับทำงานผิดปกติหรือผู้ป่วยโรคตับระยะรุนแรง
• ห้ามใช้ยานี้กับสตรีตั้งครรภ์
• ระวังการใช้ยานี้กับเด็กโดยเฉพาะที่อายุต่ำกว่า 2 ปีด้วยยานี้สามารถทำให้เกิดภาวะตับอัก เสบ รุนแรงได้
• ระวังการใช้ยานี้กับหญิงที่อยู่ในภาวะให้นมบุตร
• ระวังการใช้ยานี้กับผู้ป่วยโรคเอดส์ ผู้ป่วยโรคไต ผู้ป่วยโรคเอสแอลอี (SLE)
• ระหว่างที่ผู้ป่วยใช้ยานี้และต้องเข้ารับการผ่าตัด จะต้องตรวจสอบก่อนว่าการแข็งตัวของเลือดยังปกติดีอยู่หรือไม่
• ไม่แบ่งยานี้ให้ผู้อื่นใช้
• ไม่ใช้ยาหมดอายุ

***** อนึ่ง

ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด(รวมถึงยากรดวาลโปรอิกด้วย) ยาแผนโบราณทุกชนิด และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิดควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ haamor.com บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

กรดวาลโปรอิกมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นอย่างไร?

ยากรดวาลโปรอิกมีปฏิกิริยาระหว่างยากับยาตัวอื่นดังนี้เช่น

• การใช้ยากรดวาลโปรอิกร่วมกับยา Olanzepine (ยารักษาโรคทางจิตเวช) อาจก่อให้เกิดภาวะตับอักเสบรุนแรง จึงควรหลีกเลี่ยงการใช้ยาร่วมกัน
• ยาบางกลุ่มสามารถลดความเข้มข้นของยากรดวาลโปรอิกในกระแสเลือดของผู้ป่วยจนทำให้ประสิทธิผลของการรักษาด้อยลงไปเช่น Carbapenems (ยาปฏิชีวนะ), Rifampicin, Phenytoin, และ Phenobarbital เมื่อมีการใช้ร่วมกันแพทย์จะเป็นผู้ปรับขนาดรับประทานยานี้ให้เหมาะสมกับผู้ป่วยเป็นกรณีไป
• ยาบางตัวสามารถเพิ่มความเข้มข้นของยากรดวาลโปรอิกในกระแสเลือดเช่น Felbamate (ยารักษาโรคลมชัก) และ Aspirin หากมีความจำเป็นต้องใช้ยาร่วมกัน แพทย์จะเป็นผู้ปรับขนาดรับประ ทานของยานี้ให้เหมาะสมเป็นรายบุคคลไป

ควรเก็บรักษากรดวาลโปรอิกอย่างไร?

ควรเก็บยากรดวาลโปรอิกภายใต้อุณหภูมิ 30 องศาเซลเซียส ไม่เก็บยาในช่องแช่แข็งของตู้เย็น เก็บยาในภาชนะที่ปิดมิดชิด พ้นแสงแดดและความชื้น เก็บยาให้พ้นมือเด็กและสัตว์เลี้ยง และไม่ควรเก็บยาในห้องน้ำ

กรดวาลโปรอิกมีชื่ออื่นอีกไหม? ผลิตจากบริษัทอะไรบ้าง?

ยากรดวาลโปรอิกที่จำหน่ายในประเทศไทย มียาชื่อการค้าอื่นและบริษัทผู้ผลิตเช่น

บรรณานุกรม

1 http://en.wikipedia.org/wiki/Valproic_acid [2014,Dec6]
2 http://www.mims.com/Thailand/drug/info/depakine-depakine%20chrono/?type=full#Indications [2014,Dec6]
3 http://www.mims.com/THAILAND/Home/GatewaySubscription/?generic=Valproic+Acid [2014,Dec6]
4 http://www.mims.com/USA/drug/info/valproic%20acid/?type=brief&mtype=generic [2014,Dec6]
5 http://www.mims.com/USA/drug/info/valproic%20acid/?type=full&mtype=generic#Dosage [2014,Dec6]